Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

 
 
3.4. Kollektorlarning sig’imlik
 
(hajmiy) xususiyatlari 
 
Kollektorlarning  neft,  gaz  va  suvga  shimilish  imkoniyati 
ularda mavjud bg’lgan g’ovaklik, yoriqlik va kovaklikning mavjudligi 
tufaylidir. 
Tog’  jinsining  g’ovakligi  deb,  uning  orasidagi  qattiq  jinslar 
bilan  tg’lmagan  g’ovak  va  yoriqlarga  aytiladi.  Ana  shu  g’ovak  va 
yoriqlar  g’z  bag’rida  neft  va  gaz  saqlashi  mumkin.  G’zining  kelib 
chiqishiga binoan g’ovak va yoriqlar quyidagicha bg’linadi: 
1)  birlamchi  g’ovaklar,  ular  tog’  jinslari  hosil  bg’layotganda 
hosil bg’ladilar. Bular asosan zarralar orasidagi bg’shliqdir. 
2)
  i
kkilamchi  g’ovaklar,  ular  tog’  jinslari  hosil  bg’lgach, 
ularda  bg’lgan  turli  g’zgarishlar  tufayli  paydo  bg’ladilar,  chunonchi, 
ba’zi  minerallar  suvda  erib  ketadi  va  g’rni  bg’shaydi,  dolomitlashish 
jarayoni (ohaktoshning dolomot aylanishida 12% hajm hosil bg’ladi), 
kristallashish        tufayli        yoriqlar  hosil  bg’lishi  mumkin,  tektonik 
hodisalarda  yoriqlar  paydo  bg’ladi.  Bunday  holat  ayniqsa  karbonat 
tog’ jinslarida kg’p uchraydi.  
Birlamchi g’ovaklik asosan fatsial tarkibga bog’liq, ikkilamchi 
g’ovaklikning har xil ko’rinishlari ifodalash juda murakkab. 
G’ovaklik  koeffitsienti  deb,  ma’lum  hajmdagi  namuna 
g’ovaklari hajmini g’sha namuna hajmiga nisbati tushuniladi. 
 
m = V
n
/V
0
,  
 
bu erda:  V
n
 – namunadagi g’ovaklar hajmi,  
   V
0
 - namunaning hajmi. 
Kg’pincha bu kg’rsatkich protsent kg’rinishida ishlatiladi: 
 
m = V
n
/V
0 

 100% 

---

 
35 
 
       G’ovaklik    zarralarning    g’zaro    joylashishiga,      ularning  
qiyofasiga, ularning yumaloqlik darajasiga hamda zarralarning g’zaro 
tsementlanganligiga bog’liq bg’ladi. Tabiatan tog’ jins-lari g’zlarining 
g’ovakliklari bilan anchagina farqlanadilar. 
Jinslarning kollektorlik xususiyatlariga ulardagi g’ovaklarning 
katta-kichikligi  katta  ta’sir  etadi.  SHu  kg’rsatkich  bg’yicha  jinslar 
quyidagicha ajratiladi (I.M.Gub-kin bg’yicha). 
1.  G’takapillyar  g’ovaklar  (diametri  0,508  mm  dan  katta), 
bularda suyuqlik erkin harakat qilishi mumkin. 
2. Kapillyar g’ovaklar (diametri 0,0002 mm), bunday jinslarda 
ham suyuqlik harakat qila oladi. 
3.
 
Kichik  kapillyar  g’ovaklar  (diametri  0,0002  mm  dan 
kichik).  Bundaylarda  molekulyar  kuchlar  shunchalik  zg’rki,  ular 
suyuqlikni  harakat  qilishiga  yg’l  qg’ymaydilar.  Demak  hosil  qilingan 
bosim farqi kapillyar kuchlarni enga olmaydi. SHu sababdan umumiy 
va ochiq g’ovaklik tushunchasini kiritish maqsadga muvofiqdir. 
1.  Umumiy  g’ovaklik  -  (absolyut,  tg’la  yoki  fizik)  -  hamma 
mavjud g’ovaklarning yig’indisidir. 
2. Ochiq g’ovaklik (shimilish mumkin bg’lgan g’ovaqlik).  
Bunda  biz  g’zaro  bir-biri  bilan  bog’langan  g’ovaklarni 
hisoblaymiz (Namunada vakuum ostida kerosin shimdirish usuli bilan 
aniqlanadi).  
Ko’pincha  samarali  g’ovaklik  degan  tushuncha  mavjud, 
fikrimiz bo’yicha ochiq va samarali g’ovaklik bir-biridan deyarli farq 
qilmaydilar.  Tog’  jinslari  zarralari  orasida  tsementlovchi  moddaning 
mavjudligi ularning g’ovakligini keskin kamaytirishi mumkin. 
Quyidagi tog’  jinslarining g’ovakligi kg’rsatilgan %  
Gilli slanetslar 0,5 - 1,40  
Gillar 6,0 - 50,0 
Qumlar 3,5 - 52,0 
Qumtoshlar 2,0 - 33,0 
Dolomitlar 6,0 - 33,0 
Zich ohaktosh va dolomitlar 0,65 - 2,5 
Qumtoshlardan  iborat  bg’lgan  tog’  jinslari  10%  gacha 
g’ovaklikka  ega  bg’lgan  hollarda,  ular  kollektorlik  vazifasini  g’tay 
olmasliklari qayd etiladi. Ohaktoshlardan iborat tog’ jinslari esa ba’zi 

---

 
36 
2-3%  g’ovaklikka  ega  bg’lganlarida  ham  yuqori  mahsuldor  kollektor 
bg’lib  qolishlari  mumkin.  Bunga  asosiy  sabab,  ularda  g’ovaklikdan 
tashqari  mikro  va  makro  yoriqlarining  mavjudligi  va  asosiy 
g’tkazuvchanlik  shu  yoriqlar  tufayli  sodir  bg’lishi  tajribada 
isbotlangan. Bunga yorqin misol tariqasida G’rta SHarq mamlakatlari 
va Erondagi karbonat tog’ jinslaridagi neft va gaz kollektorlaridir. 
G’ovaklik  laboratoriya  usuli  bilan  va  sanoat-geofizik  usullar 
bilan  aniqlanadi.  Umumiy  g’ovaklik  Melcher  usuli  bilan  aniqlanadi. 
Ochiq g’ovaklik esa Preobrajenskiy usuli bilan aniqlanadi. 
        Sanoat-geofizik  usullarga  tayanib  jinsning  g’ovakligini  aniqlash 
katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Ma’lumki,  tog’  jinslarini  burg’ulash 
jarayonida  er  bag’ridan  faqat jinslarning  qattiq  va  pishiq,  mustahkam 
qismigina  kern  sifatida  yuqoriga  kg’tariladi,  tsementlanmagan  va 
g’ovak tog’ jinslari esa quduq qazish jarayonida yuvuvchi eritma bilan 
aralashib  ketadi.  Kg’rsatilgan  usul  qg’llanganda  yana  bir  yutuq 
shundaki,  qatlamning  g’ovakligi  qandaydir  bir  kichik  namunadan 
olingan  ma’lumot  bilan  baholanmay,  balki  ma’lum  bir  oraliqdagi 
qatlamning  kg’rsatkichi  bg’yicha  baholanadi.  Undan  tashqari 
quduqdan  kern  olish  va  uni  tajriba  usulida  tadqiq  qilish  ancha  sarf-
xarajat  bilan  bog’liqdir.  Hozirga  kunda  qatlam  g’ovakligini 
baholashning  qator  usullari  mavjuddir.  SHulardan  biri  va  anchagina 
keng  tarqalgani  g’z-g’zidan  qutblanish  PS  egri  chizig’ini  g’rganish 
bilan  bog’liq  bg’lgan  usuldir.  Ma’lumki,  hamma  tog’  jinslari  har  xil 
PS kg’rsatkichlariga ega bg’ladi va aniq qatlamning ma’lumotini kern 
va  PS  kg’rsatkichi  bilan  bog’lab,  solishtirib,  keyin  boshqa  jinslarni 
baholashda  uning  natijalaridan  foydalanish  mumkin.  Albatta  bu  usul 
bilan qatlam g’ovakligini taxminiy baholash mumkin bg’ladi. 
Qatlamlarning  qarshiligini  chamalash  va  uning  neft-gaz  bilan 
tg’yinganlik  darajasini  baholash  tog’  jinsi  g’ovakligini  aniqlashda 
ahamiyatga  egadir,  chunki  tog’  jinsining  qarshiligi  bilan  uning  neft-
gaz bilan shimilganligi g’rtasida bog’liqliklar bor. 
Bulardan  tashqari  quduqlar  tadqiq  qilingan  vaqtidan  ularning 
materiallari  g’rganilib,  quduqning  mahsuldorligi  orqali  qatlam 
g’ovakligi ham aniqlanishi mumkin. 
Hamma 
hollarda 
ham 
qatlamning 
g’ovakligiga  doir 
ma’lumotlarni bir-biriga solishtirish va ulardan birgalikda foydalanish 
joizdir.  

---

 
37 
Qatlam  yuzasi  bg’yicha  g’ovaklikning  qanday  yoyilganligi 
aksariyat, g’ovaklik xaritasi bilan baholash mumkin. Bunday xaritalar 
g’sha  qatlam  bg’yicha  anchagina  aniq  ma’lumotlar  mavjud  bo’lgan 
vaqtlarda tuziladi. 
Hozirgi  olinayotgan  neftning  anchagina  qismi  karbonat 
kollektorlarga  mansubdir  va  shu  vajdan  unday  jinslarning  yoriqlik 
xususiyatlarini  g’rganish  katta  ahamiyatga  molikdir.  Tadqiqotlardan 
shu  narsa  aniqki,  karbonat  tog’  jinslaridagi  yorig’lar,  aksariyat, 
tektonik jarayon natijasi ekanligi tan olinadi. Bu yoriqlar yg’nalishi va 
g’zining  kg’rinishi  hamda  formasi  jihatdan  har  xildir.  Bu  yoriqlar 
g’zining  roli  jihatidan  tog’  jinslarining  kollektor  bg’lishida  katta 
ahamiyat  kasb  etadi.  YOriqlar  aksariyat  makro  va  mikro  yoriqlarga 
bg’linadi. Birinchisi oddiy kg’z bilan ilg’asa bg’ladigan, keyingisi esa 
faqat  mikroskop  ostidagina  kg’rinadigan  yoriqlardir.  SHuni  alohida 
ta’kidlash  lozimki,  yoriqlarning  zichligi  (kg’p-ozligi)  katta 
ahamiyatga ega. YOriqlar g’zining g’lchami bilan juda tor (kapillyar) 
(0,005-0,01  mm),  tor  (subkapillyar)  (0,01-0,005mm)  va  keng 
(tolasimon)  (0,05-0,1  mm  va  undan  kengroq)  yoriqlarga  bg’linadi. 
YOriqlarni  g’rganishda  ularning  ochiq,  qisman  tg’latilgan  va  yopiq 
kg’rinishlarda  bg’lishini  e’tiborga  olish  lozim.  Kg’p  sonli  va  turli 
litologik  tarkibdagi  tog’  jinslarini  g’rganish  quyidagi  xulosalar 
qilishga imkon beradi: 
1)  qumtosh  va  alevrolitlarda  kg’pincha  ochiq  mikro  va 
yoriqlar mavjud, kamdan-kam yopiq yoriqlar uchraydi; 
2)  gillar  va  argillitlarda  asosan  ochiq  mikro  yoriqlar 
rivojlangan; 
3)  mergellarda  ochiq  va  yopiq  mikroyoriqlar  uchrashi 
mumkin; 
       4)  organogen  dolomitli  ohaktoshlarda  yopiq  mikroyoriqlar  keng 
tarqalgan, lekin ochiqlari ham bg’ladi; 
5)  Dolomitlarda  yopiq,  mikroyoriqlar  kg’proq  tarqalgan,  ular 
aksariyat  egri-bugri  va  arrasimon  kg’rinishda  bg’lishlari  mumkin, 
ochiqlari ozroq uchraydi. 
YOriqlar  tg’g’rida  fikr  yuritar  ekanmiz,  ularning  hajmi 
umuman  tog’  jinsi  g’ovakligi  darajasiga  nisbatan  qancha  mikdorni 
tashkil  etadi  degan  savol  tug’iladi.  Olimlarning  hisoblaricha 
yoriqlarning hajmi deyarlik kg’p miqdorni tashkil etmas ekan, chunki 

---

 
38 
ularning 
g’lchami 
juda 
kichikdir. 
G.M.Maksimovich 
va 
E.M.Smexovlarning  hisobicha  1000  sm
3
  hajmga  ega  bg’lgan  tog’ 
jinsida 0,1 mm ochiqlikka ega bg’lgan 10 ta yoriq mavjud bg’lsa shu 
yoriqlarning umumiy hajmi tog’ jinsining 1 % ni tashkil etar ekan. 
A.A.Trofimukning  fikricha  yoriqlar  hajmi  ba’zi  hollarda 
anchagina  salmoqqa  ega  bo’lishi  mumkin.  Misollarga  murojaat 
etamiz: 
Saratov  rayonida  joylashgan  konlardagi  yoriqlar  hajmi  0,1-
1,5%.  Rus  platformasidagi  konlarda  1-1,5%  tashkil  etadi.  Xuddi  shu 
darajada  ya’ni  1-2%  hajmni  Eron,  Iroq,  Saudiya  Arabistoni  va 
Amerika  qitasidagi  konlarning  kg’rsatkichlari  tashkil  etadi.  Lekin 
shuni  alohida  ta’kidlash  lozimki,  yoriqlar  hajm  jihatdan  uncha 
ahamiyatga  molik  bg’lmasalarda,  ularning  g’tkazuvchanlik  qobiliyati 
va  neft  yig’uvchanlik  xususiyati  benihoya  katta  ahamiyat  kasb  etadi. 
Xuddi  shuning  uchun  G’rta  SHarq  mamlakatlaridagi  yoriqli 
kollektorlarga g’rnashgan neft konlaridagi quduqlarning mahsuldorligi 
g’oyat yuqoridir. Ularning mahsuldorligi oddiy konlardagi quduqlarga 
nisbatan  ba’zan  g’nlab  va  hatto  yuzlab  marta  oshiqligi  fikrimizning 
dalilidir. 
Kon  razvedkasining  dastlabki  davrlarida,  hali  kon  usullari 
bilan  qatlamlar  yoriqligini  g’rganish  imkoniyati  bg’lmagan  sharoitda, 
aksariyat  bu  hodisa  kernlardan  yasalgan  shliflarni  mikroskop  ostida 
g’rganish  bilan  bajariladi.  Bunday  usulni  VNIGRI  usuli  deb  ataladi. 
Bunda  shliflar  yuzasidagi  yoriqlar,  ularning  uzunligi,  yoriqlar 
kengligi,  ularning  shlif  yuzasidagi  miqdori aniqlanadi  va  shu  olingan 
ma’lumotlar  qatlamga  nisbat  qilinib,  yoriqlik  tg’g’risida  xulosa 
chiqariladi.  Bu  ma’lumotlar  keyinchalik  boshqa  tadqiqotlar  natijasi 
bilan tg’ldiriladi. 
Aniq  ma’lumot  olish  uchun  quduqlardan  kg’tariladigan  kern 
har  bir
 
metrdan  olinishi  va  ulardan  katta  g’lchamda  shlif  tayyorlab, 
muttasil  g’rganilib  borishni  taqozo  etiladi.  Agar  kern  muttasil 
olinmagan  bg’lsa,  unda
 
umumiy  qalinlikdan  qaysi  oralikda  qancha 
kern  olinganliga  foiz  hisobida  olib  boriladi  va  shu  tariqa  qatlamning 
umumiy yoriqliligi tg’g’risida xulosa chiqariladi. 
Quduqlarni  burg’ulash  vaqtidagi  jarayonlarni  diqqat  bilan 
kuzatish  natijasida  qatlam  xossalarini  yoriqlikka  bog’liqligini 
belgilash mumkin. Masalan, ba’zi yoriqlilik kg’p bg’lgan qatlamlarni 

---

 
39 
burg’ulash  jarayonida  burg’ulash  eritmasi  qatlamga  tezlik  bilan 
sg’rilib  ketadi.  Bunday  hollarda  tezlikda  chora  kg’rilmasa  "ochiq 
favvora"  bg’lib  ketish  hollari  ham  uchraydi.  SHunday  qatlamlarda 
g’z-g’zida  ravshanki,  yoriqlik  yaxshi  rivojlangan.  Agar  g’sha 
qatlamlar neftli yoki gazli bg’lsa, ulardagi quduqlarning mahsuldorligi 
juda  yuqori  bg’ladi.  YAna  bir  misol,  Eron  neft  konlarini  burg’ulash 
jarayonida  faqat  diqqat  bilan  burg’ulash  suyuqligining  ahvoli 
kuzataladi, quduq mahsuldor qatlamga kirib borishi bilan uni kuzatish 
kuchaytiriladi.  Ma’lum  bir  sharoitda,  ya’ni  burg’u  qatlamning 
yorug’lik yaxshi rivojlangan joyiga etganda, burg’ulash suyuqligining 
tezlik bilan qatlamga sg’rilishi kuzatiladi. SHu vaqtning g’zida quduq 
burg’ulash  ishi  tg’xtatilib,  ehtiyot  bilan  uning  ichidan  burg’ulash 
asboblari  kg’tariladi  va  quduqni  g’zlashtirish  boshlanadi.  Erondagi 
Asmari  deb  atalgan  mahsuldor  qatlam  ohaktoshlardan  iborat  bg’lib, 
unda  yoriqlilik  g’oyat  rivojlangandir  va  shu  sababdan  undagi 
quduqlarning  mahsuldorligi  juda  yuqori  (quduqlarning  bir  kunlik 
debiti 3-4 000 hatto 10000 t ga boradi). 
Qatlam  yoriqligini  geofizik  usullar  bilan  ham  chamalash 
mumkin. 
YOriqlilik  yuqori  bg’lgan  joylarda  qatlamning  qarshiligi 
keskin kg’tariladi, YOriqlilikni g’rganish bir tartibga solinishi va unda 
mavjud bg’lgan hamma ma’lumotlar daftarda g’z aksini topgan hamda 
belgalangan bg’lishi lozim. Hamma ma’lumotlarni chuqur tahlil qilish 
va ulardan tg’g’ri xulosalar chiqarish qatlamni ishlatish jarayonida va 
neft-gazlarni olishni boshqarish jarayonida juda qg’l keladi. 
Aksariyat, karbonat qatlamlarda kovaklilik hollari ham uchrab 
turadi.  Kg’pincha  bunday  holatlar  rif  massivlarida  uchraydi.  Bular
, 
birlamchi  kovaklardir.  Ikkilamchi  kovaklar  esa  karbonat  tog’  jinslari 
har  xil  ta’sirlarda  eritmalar  bilan  yuvilishi  va  erib  hosil  qilinishi 
mumkin. Bunday holatlar dolomit va ohaktoshlarda kg’p uchraydi. 
Burg’ulash  jarayonida  tajribali  burg’uchi  ba’zan  asbobning 
"tushib"  ketishini  kuzatadi.  Bunday  hollarda  aksariyat  karbonat  tog’ 
jinslarini  burg’ulash  vaqtida  rg’y  beradi  va  unday  holat  burg’u 
ma’lum  bir  kovakka  duch  kelganda  sodir  bg’ladi.  SHuni  ta’kidlash 
lozimki,  kovaklilik  karbonat  tog’  jinslarida  notekis  tarqalgan  bg’lishi 
bilan g’ziga xosdir. 

---

 
40 
        SHuni alohida qayd etish lozimki, g’ovakli kollektorlar juda keng 
tarqalgan, kovaklilari ancha oz, faqat yoriqlardan iborat kollektorlarni 
juda  kam  uchratish  mumkin.  Tabiatda  aralashgan  kollektorlarni 
kg’plab  uchratamiz,  bunda  uchchala  kg’rinish  ham  mavjud  bg’lishi 
mumkin.  Hozirgi  kunda  terrigen  kollektor-larda  neftning  dunyo 
miqyosidagi  zahiralarning  58%,  gazning  76%
 
mavjudligi  aniqlangan, 
karbonat  kollektorlarda  esa  qolgan  42%  va  24%  mavjud.  Lekin 
karbonat  kollektorlardan  olinayotgan  neft  va  gaz  mikdori  anchagina 
salmoqli.