Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

13.3. Uyumlarni ishlatish jarayonida er ostini 
 himoya qilish 
 
Foydali  qazilmalarni  chiqarish  jarayonida  er  ostini  himoya 
qilish  qonun  bg’iicha  tasdiqlangan  va  quyidagilarni  ta’minlashni 
taqozo  etadi:  er  osti  boyliklarini  chiqarishda  oqilona  va  foydali 
usullarni  taqozo  etgan  holda  ular    bilan    birga  va  sanoat  ahamiyatiga 
molik  bo’lgan  qo’shimcha  mahsulotlarning  ham  chiqarilishini 
ta’minlashni amalga oshirmog’i lozim, undan tashqari me’yordan ortiq 
nobudgarchilikka  yg’l  qg’ymaslik  taqozo  etiladi,  yana  bu  jarayonda 
mahsuldor 
qismlarni 
ishga 
solib, 
natijada 
kam 
mahsuldor 
maydonlarning  qolib  ketishi  kabi  nobudgarchilikka  aslo  yg’l  qg’yib 
bg’lmaydi. 

---

 
255 
Qazib  chiqarish  jarayonida  konni  razvedka  qilishni  davom 
ettirish va boshqa vazifalar ham g’z yg’rig’i bilan olib borilishi lozim, 
undan  tashqari  qazilma  boylik  zahiralarini  va  mumkin  bg’lgan 
yg’qotish kg’lamini ham chamalab berish tavsiya etiladi. 
Biror  konni  qazib  chiqarish  jarayonida  uning  yonida 
joylashgan  konni  qazib  chiqarish  ishlarini  bajarishda  qiyinchilik  va 
murakkabliklar  kelib  chiqishiga  olib  kelmaslik  lozim,  yana  er 
bag’ridagi  qg’shimcha  foydali  qazilmalarning  ishdan  chiqishiga  yg’l 
qg’ymaslik darkor. 
Foydali qazilma bilan birgalikda chiqayotgan va xalq xo’jaligi 
uchun  foydali  bg’lishi  mumkin  bg’lgan  qg’shimcha  mahsulot  yoki 
sanoat chiqindisi hisobga olinmog’i va uni ishlatish yg’llari izlanmog’i 
lozim. 
Neft  va  gaz  zaxiralarini  tg’laligicha  ishlatolmaslik  asosan 
ularning  tuzilishini  g’rganish  va  fizik-kimyoviy  xossalarini  aniqlash 
sharoitida  yg’l  qg’yilgan  kamchiliklardan  kelib  chiqadi.  Qabul 
qilingan  loyihaning  texnik  va  geologik  strukturasining  aynan 
g’xshashligini 
(adekvatligi) 
ta’minlash 
mumkin 
bg’lgan 
ma’lumotlarning  taqchilligi  qazib  chiqarish  sharoitlarini
 
tanlashda 
yanglishishlarga  olib  keladi,  natijada  uyumlarni  ishlatish  rejimi 
notg’g’ri  tanlanadi  va  shu  kabi  holatlarga  olib  kelishi  mumkin.  Neft 
bilan  birga  chiqqan  suvlarni  tanlashni  tg’g’ri  tashkil  qilolmaslik 
(ayniqsa,    ularni  qatlamlarga  haydash),  konda  kommunikatsion 
qurilish-larni  tg’g’ri  va  o’rinli  ishlatish  ham  kg’p  jihatdan  ishning 
natijasiga muayyan ta’sir etadi. 
      Loyiha  komponentlarining  texnik  va  geologik      struktu-rasining 
aynanligini  qazib  chiqarish  rejalari  va  loyihalar  bilan  taminlanishi 
lozim  bg’ladi.  Amalda  esa  konni  razvedka  qilish  va  qazib  chiqarish 
ishlarini  tahlil  qilish  natijasida  er  osti  boyliklarini  muhofaza  qilish 
amalga  oshiriladi.  Bunda  albatta  ma’lum  miqdordagi  axborotlarning 
sifati  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Ma’lumotlar  aniqligi  va  qazib 
chiqarish  sharoitlarining  tartibli  kuzatilishi  natijasida  er  ostidagi 
zahiralarni chiqarish va ularning holati tg’g’risida asosli fikrlash holati 
yuzaga  keladi.  Bular  ayniqsa,  qatlamning  neft  beruvchanlik 
qobiliyatini  oshirish  maqsadida  qg’llanishi  mumkin  bg’lgan  yangi 
uslublar ishlatilishida katta ahamiyat kasb etadi. Bunda albatta qatlam 
uchun yod bg’lgan ba’zi kimyoviy moddalarning unga qanchalik ta’sir 

---

 
256 
etish  holatlariga  alohida  e’tibor  berish  taqozo  etiladi.  SHuning  uchun 
ham barcha qilinishi lozim bg’lgan ishlar qazib chiqarishni oqilona ijro 
etish  nuqtai-nazaridan  kelib  chiqishligini  unutmaslik  va  g’shanga 
izchil  qaratilmog’i  lozimdir.  Albatta  bular  orasida  er  ostini  himoya 
qilish masalasi katta g’rin tutadi. 
Er ostini burg’ulash jarayonida har xil hodisalar (bevaqt ''ochiq 
favvora",  qatlamlarning  ochilmasdan  qolishi  va  sh.k.)  sodir 
bg’lmasligi  uchun  kon  kesimi  oxirgi  qatlamigacha  e’tibor  bilan 
qaziladi  va  birinchi  galda  eng  ostki  qatlamlarni  g’zlashtiriladi  va  bu 
ishlarni bajarish jarayonida hamma ehtiyot choralari kg’riladi. 
Bir  qancha  qatlamlarni  bir  qavat  shaklida  ishlatish  jarayonida 
ularning biror joyda biridan ikkinchisiga suyuqlik oqib g’tishi mumkin 
bg’lgan  joylarini  aniqlanadi,  agar  shunday  holat  bg’lishi  kuzatilsa 
qazib  chiqarishning  dastlabki  davridayoq  uni  diqqat  bilan  nazorat 
qilish taqozo etiladi. 
YAxshi  g’tkazuvchanlik  xususiyatiga  ega  bg’lgan  konlarni 
qazib  chiqarishda  ularning  g’sha  konlarga  ta’sirini  diqqat  bilan 
g’rganish,  lozim  bg’lgan  hollarda  bu  jarayonning  umumiy  maqsadga 
zid bg’lmaslik hollarini ta’minlash taqozo etiladi. Bunda neftni nobud 
qilish hollari albatta cheklanishi lozim. 
Neft  bilan  birga  gaz  bg’lgan  holatlarda  gazni  beshafqat 
ishlatish uning bosimini kamaytiradi va neft gaz tomonga siljib, quruq 
qatlamlarga  shimilib  ketadi  hamda  kg’plab  neft  nobud  bg’lishi 
mumkin.  SHuning  uchun  bunday  konlarni  qazib  chiqarish  jarayoni 
gidrodinamik kuzatishlar bilan birgalikda va izchil olib borilishi lozim. 
Maqsad  neft  va  gazning  nobud  bg’lishligining  xar  qanday  yg’llarini 
oldini olishdan iboratdir. 
Qatlam  sharoitida  ishlatish  jarayoni  davom  etayotganda 
uglevodorodlarning  fazali  g’zgarishi  sodir  bg’lishi  (bosim  va 
xaroratning  g’zgarishi  natijasida)  maqsadga  muvofiq  emas,  Aksariyat 
bunday hollar gazkondensat konlarini ishlatish jarayonlarida yuz berib, 
qatlamda  va  quduq  tubida  gaz  tarkibi-dan  yuqori  molekulali 
uglevodorodlarning  kondensat  sifatida  ajralib  chiqishi  va  quruq 
qumlarga  shimilib  ketishi,  natijada  qimmatli  mahsulotning  mutlaqo 
yg’qolib  ketishi  aslo  yg’l  qg’yib  bg’lmaydigan  hodisadir.  Bunday 
hollarning  sodir  bg’lmasligi  uchun  qatlam  sharoitidagi  muayyan 
ahvolga  hisob-kitoblar  qilinishi  va  shunga  qarab  lozim  bg’lgan 

---

 
257 
hollarda  qatlamga  quruq  gazni  haydab,  uning  bosimini  ushlab  turish 
imkoniyatini  yaratish  maqsadga  muvofiqdir.  Ana  shundagina  kg’plab 
kondensatning  nobud  bg’lishining  oldi  olinadi.  Bu  jarayonlar  maxsus 
nazorat ostida bajarilishi lozim.  
Karbonat kollektorlarga joylashgan neft konlariga kislota bilan 
ishlov  berishda  g’ta  ehtiyotkorlik  lozim,  agar  ishlov  beruvchi  quduq 
suv-neft chegarasiga  yaqin joyda bg’lsa, bu qilingan ish teskari natija 
berib,  g’sha  chegaradagi  suvni  quduq  tubiga  barvaqt  kelib  qolishiga 
sababchi  bg’lishi  va  natijada  ma’lum  miqdorda  neft  nobud  bg’lishi 
(qolib ketishi) mumkin. 
Kg’p  yillik  muzlagan  joylarda  joylashgan  uyumlarni  ishlatish 
vaqtida  ham  qatlamning  tabiiy  sharoitini  keskin  g’zgartirmaslik 
choralarini kg’rish taqozo etiladi, aks holda yllik qatlam tarzi buzilib, 
bizga faoliyatimiz uchun zararli natijalar kelib chiqishi mumkin. 
Buzilgan  oluvchi  quduqlarni  ishlatish  lozim  bg’lgan  hollarda 
uni  yaxshilab  kg’rish  va  qilinadigan  ishga  manfiy  ta’siri  bg’lmagan 
holda  va  davlat  nazorat muassasalarining  ruxsati bilan ishga  tushirish 
tavsiya  etiladi.  Haydovchi  quduqlar  buzilgan  bg’lsa,  ularni  ishlatish 
tavsiya etilmaydi. 
Quduq tubi atrofining g’tkazuvchanlik qobiliyatini     oshirish 
maqsadida  bajariladigan  ishlar  (kislota  bilan    ishlov  berish,  qatlamga 
gidrorazrыv  usulida  ta’sir  g’tkazish  va  shu  kabilar)  quduqdagi 
kolonnaning butunligiga va ularning germetikligiga xech qanday ta’sir 
kg’rsatmasligining ilojini qilish lozimdir. 
Kon  inshootlari  va  kommunikatsion  qurilishlarning  konni 
ishga tushirish vaqtidan orqada qolishi kg’plab neft va gazning nobud 
bg’lishiga sabab bg’lishi mumkin. 
Qatlamga  suv  haydash  loyihalashtirilgan  sharoitlarda  suv 
xaydash  uchun  lozim  bo’ladigan  inshotlar  va  ularning  yo’llari, 
haydovchi  quduqlar  o’z  vaqtida  ishga  tayyorlanishi  va  qatlamdan 
olinadigan  hamda  unga  haydaladigan  mahsulotlar  mutanosibligini 
saqlash  taqozo  etiladi.  Aks  holda  qatlamga  suv  haydash  jarayonidan 
kutiladigan natija samarali bg’lmay qolishi mumkin. 
Neft  yig’uvchi  inshootlar  ham  g’z  vaqtida  tayyorlanmog’i 
lozim  bg’lmasa,  ma’lum  vaqt  davomida  tayyor  quduqlar  ishlatilmay 
konservatsiya  holatida  turib  qolishi  mumkin.  Bunday  holatga  yg’l 
qg’yib bg’lmaydi. 

---

 
258 
Loyihada  kg’rsatilgan  faoliyatlarning  g’z  vaqtida  amalga 
oshirilishi  er  osti  boyliklarini  muhofaza  qilishning  muhim 
omillaridandir. 
Kon sharoitida ishlatilishi lozim bg’lgan barcha inshootlarning 
mavjudligi  va  ularning  ishga  tayyor  holati  hozirgi  zamonning  eng 
muhim  talabidir.  Aksariyat  hollarda  bunday  inshootlarga  ba’zan 
ikkinchi  darajali  degan  fikr  bilan  qaralishi  natijasida  kg’plab  zarur 
mahsulotlar nobud bg’ladi. Bunga yorqin misol sifatida milliardlab m
3
 
neft konlaridan chiqadigan yg’ldosh gazni havoga chiqarib yoqilishini 
keltirish  mumkin.  Neftni  qazib  chiqarish  va  uni  kerakli  joylarga 
tarqatish  masalasi  loyihada  kg’rsatilgan  bg’yicha  olib  boriladi,  lekin 
neft  bilan  chiqadigan  yg’ldosh  gazning  ishga  tushirilishi  e’tibordan 
chetda  qoladi.  Agarda  jarayon  loyiha  bg’lganda  ham  unga  e’tibor 
berilmay tabiat inom qilgan xomashyoga nisbatan vahshiylik qilinadi. 
Bunda  muhitga  zarardan  tashqari  iqtisodiyotga  ham  oz  muncha  zarar 
keltiriladi.  Ikkinchi  misol  tariqasida  gaz  kondensat  konlarida  nobud 
bg’lishi  mumkin  bg’lgan  qimmatli  mahsulot  kondensatni  keltirish 
mumkin. Hech kimga sir emas, yaqingacha bunday konlar bizda oddiy 
gaz  konlari  qatorida  ishlatilgan,  natijada  har  bir  quduq  oldida 
"kondensat hovuz" lari hosil bg’lar edi. Keyingi 10-15 yil ichida bunga 
e’tibor  qilinib,  kondensatni  gaz  tarkibidan  chiqarib  olish 
texnologiyasiga ahamiyat berishga boshlashdi. 
       Bizda  yaqin-yaqinlargacha  gaz  tarkibida  mavjud  bg’lgan 
oltingugurt  vodorodi  xavoda  yoqilar  edi.  Keyingi  vaqtlarda  undan 
organik  oltingugurt  olish  texnologiyasi  ishlab  chiqildi  va  sanoat 
miqyosida  qg’llanilmokda.  Bunga  yorqin  misol  sifatida  Muborakdagi 
gaz kompleksini faoliyatini keltirish mumkin. G’rta Osiyo regionidagi 
tarkibida  oltingugurt  vodorodi  mavjud  gazlar  hisobiga  ishlayotgan  bu 
kompleks  yiliga  necha  minglab  tonna  sanoat  va  qishloq  xg’jaligi 
uchun  zarur  xomashyo  bg’lgan  sof  oltingugurtni  olgandan  tashqari 
milliardlab  m
3
  gazni  zararli  "chiqindidan"  tozalab  sanoat  korxonalari 
va xonadonlar oshxonasiga etkazib berishga hissa qg’shmoqdalar. 
Ma’lumki,  hozirgi  kunda  olinayotgan  neftning  kg’p  qismiga 
qatlam  bosimini  tashqaridan  haydalgan  suv  bilan  ushlab turish tarzini 
vujudga  keltirish  hisobiga  erishilmoqda.  Buning  natijasida  neft  bilan 
juda kg’p miqdorda suv olinishi sodir bg’layotir. 

---

 
259 
Kon sharoitlarida bu suvlar aksariyat qayta ishlab, yana qatlam 
bosimini  kg’tarish  uchun  unga  haydash  ishlari  yg’lga  qg’yiladi,  lekin 
bunda  sharoitga  qarab  hamma  suvni  ishlatish  imkoni  bg’lmaydigan 
hollar  ham  mavjud.  Unday  suvlarni  (ya’ni  qatlamdan  neft  bilan  birga 
chiqqan)  nima  qilish  kerak?  Axir  ularning  tarkibida  oz  bg’lsa  ham 
neft,  gaz,  kondensat,  erigan  tuzlar,  har  xil  zaharli  sirt  aktiv  moddalar 
mavjud. SHuning uchun ularni oqar suvlarga qg’shib yuborish tabiatga 
katta  zarar  keltiradi  (afsuski  bunday  hollar  uchrab  turadi)  va 
daryolardagi  baliqlar  hamda  boshqa  jonzotlarning  kg’plab  qirilishiga 
sabab  bg’ladi.  Unday  suvlarni  ekinlarni  sug’orish  ishlariga  ishlatib 
bg’lmaydi, ichish esa mutlaqo mumkin emas. SHuning uchun bunday 
suvlarni  neftli  qatlamga  haydash  ayni  muddao,  lekin  undan  ortganini 
er ostidagi suvli qatlamlarga haydalgan maqsadga
 
muvofiqdir, lekin bu 
ish  ham  qulay  imkoniyatlar  mavjud  bg’lganda  amalga  oshirilishi 
mumkin, aks holda tabiatning muvozanati buzilib kg’ngilsiz holatlarga 
sababchi bg’lishi mumkin. 
SHuning  uchun  ham  chiqindi  suvlarni  ma’lum  darajada 
zararsizlantirish  choralarini  kg’rish,  bu  ishlarni  loyihalash-tirish  va 
ularni  amalga  oshirish  uchun  ma’lum  mablag’  ajratish  hamda 
bularning  hammasini  neftning  tannarxi  hisobiga  g’tkazish  maqsadga 
muvofiqdir.  SHunday  qilingandagina  biz  tabiatni  har  qanday 
chiqindilar  xisobiga  bulg’anishining  bir  qismini  bartaraf  etgan 
bg’lamiz.