Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

 
 
13 – bob. ER OSTI BOYLIKLARINI ASRASH VA ATROF-
MUHITNI MUHOFAZA QILISH 
 
13.1. Umumiy qoidalar 
 
Er  osti  boyliklarini  va  atrof-muhitni  muhofaza  qilish,  uning 
hozirgi  holatini  va  kelajakdagi  avlodlar  uchun  qolishini  ta’minlash 
hamda suv boyliklarini asrash, g’simlik va hayvonot dunyosini himoya 
qilish  haqida  davlat  konstitutsiya-sida  alohida  modda  sifatida  tasdiq 
etilgai.  SHu  sababdan  ham  er  osti  boyliklarini  saqlash,  muhofaza 

---

 
249 
qilish,  ularni  oqilona  ishlatish  har  bir
 
mutaxassisning,  qolaversa,  har 
bir insonning sharafli burchidir. 
Sovetlar  davrida  aksariyat  er  osti  boyliklarini  asrash  hamda 
atrof-muhitni 
muhofaza 
qilish 
tg’g’risidagi  qonunlar  faqat 
qog’ozdagina qoldi. Bunga misol tariqasida sovetlar davridagi er osti 
boyliklarimizni,  jumladan,  neft  va  gazni  shafqatsiz  ishlatish  hamda 
uning salmoqli qismini eksport qilishni keltirsa bg’ladi. 
Undan tashqari hozirgi kunda barcha katta   shaharlari-mizning 
havosi  shu  darajada  buzilib  ketganki,  bu  tg’g’risida  matbuotda  va 
rasmiy ma’lumotlarda e’lon qilniayotgan qator fikrlar buning dalilidir. 
Hozirgi vaqtda dunyo miqyosida tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari 
tuziltan,  shunday  tashkilotlar  restpublikalarda  ham  mavjud,  ular  endi 
g’zlariga  berilgan  huquqdan  foydalanish  va  tabiat,  atrof-muhit  uchun 
zararli  bg’lgan  korxonalarning  faoliyatini  tg’xtatish  daraja-siga 
bormoqdalar. 
Sirasini 
ayttanda, 
g’tmishdagi  ittifoqda  atrof-muhit-ni 
muhofaza  qilish  ishlariga  qayta  aytamiz,  uncha  e’tibor  berilmay 
kelingan.  Rivojlanishda  bir  yoqlama  qarash  natija-sida  Orol  dengizi 
qurish  oldida,  Boyqolning
 
zilol  suvlari  ifloslanadi.  Boltiq  dengizi, 
Azov dengizi, Kaspiyning suvlari ifloslanganligi tg’g’risida allaqachon 
bong  urilgan.  Volga,  Dnepr,  Don,  Sirdaryo,  Amudaryo,  Zarafshon 
suvlari  allaqachon  ishlatishga  yaroqsiz  holga  kelgan.  SHaharlarda 
inson  nafas  oladigan  havoga  sanoat  korxonalari,  har  xil  issiqlik 
elektrostantsiyalari  tomonidan  chiqarilayotgan  inson  sog’lig’i  uchun 
zararli,  hatto  zaharli  bg’lgan  gazlar  va  u  qurumning  hisobining  ham 
cheki  yg’q.  Bularning  hammasi  masalaga  bir  yoqlama  yondoshib, 
inson  salomatligi,  uning  kelajagi,  umuman  sayyoramizning  kelajakda 
tushishi  mumkii  bg’lgan  ahvolini  unutishning  oqibatidir.  Hozirgi  kun 
bilan  yashashning  oqibatidir.  Hozir  butun  jahon  miqyosida  ekologik 
masala,  fikrimizcha,  shoshilinch  va  asosli  hal  qilinishi  lozim  bg’lgan 
birinchi  darajadagi  masala  bg’lsa  ajab  emas.  Xuddi  shu  kunlarda 
insoniyat  g’zini  halokatdan  saqlashi  uchun  tabiatni  muhofaza  qilishni 
birinchi g’ringa qg’ymog’i lozim. 
Hozirgi  sanoat  tarmoqlari  beqiyos  rivojlangan  davrda      tog’-
kon sanoati ham ulkan qadamlar bilan olg’a qarab boradi, demak neft-
gaz sanoati ham shular jumlasiga mansub. SHunday ekan, bu sanoatni, 
tuproqni,  suvlarni,  havoni,  er  sharining  o’pkasi  hisoblangan 

---

 
250 
g’rmonzorlarni ma’lum  darajada  payhon  qilishi,  ishga  yaroqsiz  holga 
keltirishiga  iloji  boricha  kamroq  yg’l  qg’yish,  mumkin  bg’lgan 
hollarda bunday holatning oldini olish, imkoni bg’lmaganda esa, uning 
echimini  axtarish  va  topish  hozirgi  kunning  eng  muhim 
vazifalaridandir. 
YUqorida  aytganimizdek,  er  osti  boyliklarini  muhofaza  qilish 
bilan  mamlakatimizda  qonun  nomidan  "Tog’  nazorati"  komiteti 
shug’ullanadi va har bir bu yg’ldagi notg’g’ri qg’yilgan qadam qonun 
yg’li  bilan  jazolanishi  lozim.  Er  osti  boyliklari  haqidagi  qonunda 
jumladan quyidagi talablar mavjud: 
-  er  osti  boyliklarini  to’laligicha  va  har  tomonlama 
g’rganilmog’i lozim; 
-    er  osti  boyliklaridan  foydalanishda  belgilangan  tartibni 
saqlash va undan g’zboshimchalik bilan foydalanmaslik lozim; 
- er osti boyliklarini va ular bilan birga uchraydigan boyliklarni 
olishda  samarali  usullarni  ishlatish  va  ulardan  iloji  boricha  unumli 
foydalanishga erishishni ta’minlash lozim; 
-  er  osti  zahiralarining  saqlanishiga  putur  etkazishi  mumkin 
bg’lgan usullar qg’llanmasligi lozim; 
-  er  osti  boyliklarini  yong’indan,  suv  bosishdan  va er  ostidagi 
boyliklarning 
sifatini 
pasaytiradigan, 
ularni 
chiqarishni 
mushkullashtiradigan boshqa hodisalardan muhofaza qilish lozim; 
-  qazib  chiqarish  ishlarining  zararli  ta’sirini  oldini  olish, 
quduqlarni  ishlatish  va  saqlab  qg’yish  ishlarining  bezararligini 
ta’minlash lozim; 
- konlardan chiqqan suvlar bilan er osti suvlarini ifloslanishiga 
yg’l qg’ymaslik, neft va gazni er ostida saqlash sharoitida er ostining 
ifloslanmasligini 
ta’minlash  ishlari  bajarilishi  lozim,  sanoat 
chiqindilarni tozalanmog’i kerak. 
Konlarni  qazib  chiqarish,  ishlatish  va  ma’lum  zahiralari 
chiqarib  bg’lingach,  ularni  berkitish  yoki  ma’lum  bir  maydonlarning 
sanoat  miqyosidagi  mavqei  yg’qolganligini  ta’kidlash  va  tasdiqlash 
ishlari albatta "Davlat tog’ texnika nazorati" komitetining ruxsati bilan 
olib boriladi. 
Er osti boyliklarini chamalash va hisoblashda ularni hisoblash 
va  tasdiqlash  komitetining  ham  ahamiyati  beqiyosdir.  Bunda  ma’lum 
bg’lgan  zahiralarni  tasdiqlash  va  hisobga  olishdan  tashqari  ularning 

---

 
251 
chiqarilishi  mumkin  bg’lgan  miqdorini  belgilash  va  mavjud 
sharoitdagi  neft  va  gazning  yg’qotilishi  mumkin  bg’lgan  miqdori 
chamalanadi va hisoblanadi. 
Atrof-muhitni,  suvlarni  muhofaza  qilish  uchun  hozirgi  kunda 
katta komitet mavjud (tabiatni muhofaza qilish davlat komiteti), lekin 
bu
 
komitet  hali  g’zining  haqiqiy  huquqlarini  qg’lga  kiritmagan. 
Bg’lmasa mlrd.lab m
3
 yg’ldosh gazlarning havoga chiqarib yoqilishini 
qanday  baholash  kerak?  Tabiatga  uch  tomonlama  ziyon  etkaziladi, 
bunda  eng  kerakli  xomashyodan  foydalanmay,  uni  yoqiladi, 
ikkinchidan  hayot  uchun  eng  zarur  kislorod  nobud  qilinadi  va  yana 
havodagi karbonat angidridi miqdori oshiriladi. 
Qattiq qazilma boyliklari kg’zda tutiladi. 
Lekin bunday hollarga yaqin kelajakda butun jamoatchilikning 
qg’llab-quvvatlashi natijasida chek qg’yilishi turgan gap. 
Bunday 
yg’l  qg’yib  bg’lmaydigan  xatolarga  asosan 
mutaxassislarning ishbilarmon bg’lmaganliklari, aksariyat hollarda esa 
g’z  burchlariga  loqayd  va  xg’jasizlarcha  munosabatda  bg’lganliklari 
sabab deb baholash kerak. 
Xg’jaliklarga  g’z  shaxsiy  mulkiga  g’xshash  munosabatda 
bg’lish,  hamma  nojg’ya  ish  uchun  g’z  kg’lamiga  qarab  javobgarlikni 
sezish  va  vaqti  kelganda  jazolanish  hamda  birinchi  galda 
mutaxassislarning  ongi  va  madaniyatini  oshirish  bunday  hollarni 
cheklashning garovidir.