Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

1.9. G`ovaklar miqdorini aniqlash usullari 
 
G’ovaklar  va  g’ovak  kanalchalarining    miqdori  tog’  jinsi  bo’shliqlari 
to’zilishini  o’rganishda  kerak  bo’ladi.  Bu  kattaliklarni  simob  to’yintirish  va 
yarim o’tkazgich usuli bilan aniqlash mumkin.  
Simob to’yintirish usuli bilan g’ovaklar kattaligini aniqlash uchun katta 
bosimga chidaydigan, hamda havo o’tkazmaydigan qilib ishlagan kamera (1), 
vakuum va bosimni o’lchaydigan o’lchagichlardan  (2,4) iborat bo’lgan maxsus 
moslamadan  foydalaniladi.  Bu  moslamaning  ishlash  sxemasi    1.11  -  rasmda 
ko’rsatilgan. 
 
 
1.11 - rasm. Simob to’yintirish usuli bilan g’ovaklar kattaligini aniqlash 
moslamasi 
 
1- bosqon;  2,10 - bosim o’lchagichlar;   3 - vakuum  nasos; 4- vacuum 
o’lchagich;    5- ochqich-bekitgichlar;  6,11 – ventillar; 7 – kamera; 8- namuna;  
9-namuna tutqichlar. 
 

---

Kameraga  (7)  toza  quritilgan  tog’  jinsi  namunasi    (8)  o’rnatilgan. 
Vakuum  nasos  (3)  ishga  tushirilib,  kameradan  havo  so’rib  olinadi.  Shundan 
keyin simobli bosqon (1) orqali kamera simobga to’ldiriladi. Kamera simobga  
to’lgach, simob yana bir oz kattaroq bosim orqali  haydaladi  va  bosim qanday 
o’zgarganligi    qayd  qilinadi.  Biroz  vaqt    o’tgandan  so’ng,  kamera  ichidagi 
bosim   ostida turgan simob namuna g’ovaklari ichiga sirqib kira boshlaydi va 
bosim  pasayadi.Demak,  simob  namunadagi  katta  g’ovaklarni  egallaydi. 
Simobning  g’ovaklarni  egallashida  kapillyar  bosim  asosiy  rol  o’ynaydi. 
Kapillyar  bosim  o’z  navbatida  simobning  sirt  taranglik  burchagiga  bog`liq 
bo’lib, quyidagi tenglamadan aniqlanadi:  
                                 
Pk
R

2


cos
                        (1.37) 
 
Bu yerda: 
R
k
 - simobning kapillyar bosimi 
               

 - sirt taranglik kuchi (simob uchun 480mNG`m) 
               

 - sirt taranglik burchagi    (simob uchun  q140o) 
                R - g’ovaklar radiusi. 
Keltirilgan tenglamadan g’ovaklar radiusi   aniqlanadi 
 
                                 
R
Pk

2


cos
                         (1.38) 
 
Moslamadagi bosim yana oshirilib, simob haydaladi  va bu jarayon bir 
necha marta qaytarilib, namuna ichidagi bo’shliqlar simobga  to’ldiriladi. O’z-
o’zidan ma'lumki, bo’shliqlar orasiga simob kirishi bosimni   R
1
 dan R
2
gacha 
oshirilganda ro’y beradi.  Demak, bu holda, simob kirgan bo’shliqlar radiusi   
 
R
P
1
2
1



cos
dan       
R
P
2
2
2



cos
  gacha bo’ladi. 
 
Xuddi  shuningdek  R3,  R4  va    u.k.radiuslar  orqali,  namunadagi 
g`ovaklar miqdori aniqlanadi. 
Yarim  o’tkazgich  usuli  bilan  g`ovaklarning  kattaliklarini  aniqlashda 
1.12 -  rasmda keltirilgan moslamadan foydalaniladi. 
 

---

 
 
1.12 rasm. Yarim o’tkazgich usulida g`ovaklikni aniqlash 
 
Bu moslama namuna o’rnatilgan kamera (4), yarim o’tkazgich tusiq (6), 
U  -  simon  bosim  o’lchagich  (1)  va  darajalangan  (8)  suyuqlik  yig`iladigan 
idishdan  (7)  iborat.  Kameradagi  yarim  o’tkazgich  to’siq  o’zidan  suyuqlikni 
o’tkazib,  gazni  o’tqazmaydi.  Namuna  suyuqlik  (kerosin)  bilan  to’yintirilib, 
kameraga  o’rnatiladi  va  qimirlab  ketmasligi  uchun  prujina  (3)  bilan  qisib 
qo’yiladi. Kameraga havo (yoki azot) haydab, namuna ichidagi suyuqlik siqib 
chiqariladi.  
Suyuqlik  yarim  o’tkazgichdan  o’tib,  darajalangan  idishda  yig`ila 
boshlaydi.  Havo  bosimini  o’zgartirib  turib,  bosimning  bir  necha  qiymatlari 
aniqlanadi.  Olingan  ma'lumotlar  (1.38)  tenglamasiga  quyilib,  namuna 
bo’shliqlari radiuslari aniqlanadi.  
Tajribalar shuni ko’rsatadiki, suyuqlik harakati g`ovaklarning radiuslari 
5- 30 mkm bo’lgan bo’shliqlarda bo’lar ekan. Olingan ma'lumotlar differensial 
egri  chiziq  ko’rinishida  tasvirlanadi.Bunda  abssissa  o’qi  bo’yicha  g`ovak 
radiuslari  mikrometrda,  ordinata  o’qi  bo’yicha  esa  g`ovak  bo’shliqlar  hajmi, 
ya'ni. 
F R
dV
dR
( )

. 
 
G`ovaklarning  kattaligini  sentrifuga  usuli  bilan  ham  aniqlash  mumkin. 
Bu usulda suyuqlikka to’yintirilgan namuna sentrifugada katta aylanma tezlik 
bilan  aylantiriladi.  Aylanma  harakat  markazdan  qochma  kuchlar  hosil  qilishi 

---

natijasida,  namunadan  suyuqlik  sirqib  chiqadi.  Ma'lum  tezlikda  qancha 
suyuqlik sirqib chiqqaniga qarab ham g`ovaklar radiusi aniqlanishi mumkin.