Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti geologiya, razvedka va gidrogeologiya

SILIKATLAR 
Tabiatda ma‟lum bo„lgan mineral turlarining uchdan bir qismi 
silikatlarga to„g„ri keladi. A.Е.Fersmanning hisobiga ko„ra, silikatlar Yer 
qobig„ining 57 %ini tashkil qiladi. Bularga 12% kvars va opalni qo„shib 
hisoblasak, silikatlar miqdori 80% ga yetib boradi. Juda ko„p silikat 
minerallar hamma magmatik, cho„kindi (asosan, gil va gilli slaneslarda, 
qum, qumtoshlarda) va nihoyat slaneslarda ham eng muhim jins hosil 
qiluvchi mineral bo„lib qoladi. Ko„p silikatlarning o„zi metallmas konlarni 
hosil qiladi. Masalan: asbest, kaolinit, dala shpatlari, qurilish materiallari, 
qimmatbaho hamda bezak toshlari (zumrad, topaz, rodonit, nefrit va 
boshqalar). 
Silikatlar hozirda asosiy struktura turiga qarab tasnif qilinadi. 
Silikatlarning strukturasi ularning kimyoviy tarkibi bilan chambarchas 
bog„liqdir. Shuningdek, minerallarning muhim fizik xossalarini va hatto 
ma‟lum darajada genezisini ham aks ettiradi. 

---

46 
Hozir silikatlar strukturasini rentgenoskopiya usuli bilan tekshirish 
natijasiga qarab quyidagi beshta kichik sinflarga bo„linadi: 1) orolsimon, 
2) zanjirsimon, 3) lentasimon, 4) varaqsimon, 5) to„qimasimon silikatlar. 
Orolsimon silikatlar 
Bu turdagi strukturada kremniy-kislorodli tetraedrlar yakka-yakka, 
qo„shaloq yoki bir-biri bilan halqa holida bog„langan 3,4 yoki 6 ta tetraedr 
guruhlari bo„ladi. 
Kremniy-kislorodli tetraedrlarning bu orolchalarini Mg, Ca va boshqa 
kationlar ushlab turadi. Yakka tetraedrli orolsimon silikatlar kimyoviy 
jihatdan tub ortosilikatlarga to„g„ri keladi. Orolsimon silikatlarga 
minerallardan sirkon Zr
2
[SiO
4
], forsterit Mg
2
[SiO
4
] va granat kiradi. 
Forsterit minerali olivin guruhiga kiradi va ular izomorf qatorni tashkil 
qiladi. Bu qatorning chekka hadlari magneziyli forsterit va temirli fayalit 
Fe
2
[SiO
4
] dir. Odatda, shu ikki komponentning izomorf aralashmasi olivin 
(MgFe)
2
[SiO
4
]
2
deb ataladi. Temir magniyli, lekin silikat kislotasi ham 
bo„lgan bu silikat asos va o„ta asos magmatik jinslar uchun xosdir. 
Granatlar
(anortosh). Magmatik jinslarda kam uchraydi. U asosan 
metamorflashgan jinslar uchun xosdir. Granatlarning xillari ko„pdir. 
Ularga pirop Mg
3
A1
2
[SiO
4
]
3
; almandin - Fe
3
A1
2
[SiO
4
]
3
; spessartin 
Ca
3
Al
2
[SiO
4
]
3
; grossulyar Ca
3
A1
2
[SiO
4
]
3
; andratit Ca
3
A1
2
[SiO
4
]
3
; uvarovit 
Ca
3
Cr
2
[8 SiO
4
]]
3
kiradi. Hammadan ko„p tarqalgani pushti-qizil rangdagi 
temir glinezyomli granat - almandin va yashil-qo„ng„ir va qoramtir ohak 
temirli andradit va eng kam tarqalgan granat - yashil rangdagi ohak gilli 
grossulyardir. Granat kristallari juda ko„plab uchraydi. Ularning juda katta 
kristallari ham ko„pdir. Masalan: Norvegiyada 700 kg og„irlikdagi granat 
topilgan. Granat abraziv va yarim qimmatbaho toshdir. 

---

47