Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

Mayatniksimon harakat 
bo’ylama va halqasimon muskullar qisqarishi 
natijasida amalga oshiriladi. Bunda ximus oldinga va orqaga siljitiladi. Ichakning boshlang’ich 
qismlarida bunday harakat 1 daqiqada 9-12 marta va 1quyi qismida 6-8 martagacha sodir bo’ladi.
Peristaltik to’lqin 
ichakda bo’g’iq hosil qilish va quyi qism kengayishi natijasida amalga oshirilib, 
ximusning kaudal yo’nalishda harakatlantirishidan iborat. Ichakda peristaltik ‚harakatlar har xil 
tezlikda 
0,1-0,3 
sm 
/s 
dan 
7- 
21sm 
/sgacha 
bo’lishi 
mumkin.
Tonik kisqarish 
natijasida ichak teshigi ma’lum uzunlikda kichrayadi. Tonik qisqarish maxalliy 
bo’lishi yoki kichik tezlikda harakatlanishi mumkin.Ichakning dastlabki (bazal) bosimi 
5-14 s
m ga 
teng. Ichak harakat bu bosimni 30-90 sm suv. ust. gacha ko’tarishi mumkin.
Ingichka ichak motorikasi miogen, nerv va gumoral mexanizmlar yordamida boshqariladi. 
Miogen mexanizmlar 
ichak muskullari avtomatiyasi va ichak cho’zilganda uning qisqarishini 
ta’minlaydi. Ichakning davriy harakatini ritmik avtomatiya xossasiga ega bo’lgan muskul ichak - 

---

145 
mienteral nerv (auerbax) tug’uni ta’minlaydi. Parasimpatik ta’sir ichak harakatini kuchaytiradi, 
simpatik 
ta’sirni 
tormozlaydi.
Ovqat iste’mol qilish ichak harakatini dastlab tormozlaydi, birozdan so’ng kuchaytiradi. 
Keyinchalik ximusning fizik va kimyoviy xossalariga muvofiq, ichak harakati o’zgaradi dag’al, 
ingichka ichakda hazm bo’lmaydigan moddalar, yog’li ovqatlar esa uni kuchaytiradi.
Ichakka mahalliy ta’sir qilib, uning harakatini kuchaytiruvchi moddalarga kuyidagilar kiradi: 
yog’lar, 
kislotalar, 
ishqorlar, 
tuzlar 
(yuqori 
konstentrastiyali 
eritmalar.)
Ingichka ichak harakatini boshqarishda hazm yo’lining har xil qismlaridan boshlanunchi reflekslar: 
qizilo’ngach-ichak (qo’zg’atuvchi), me’da ichak (ko’zg’atuvchi va tormozlovchi), rektoenteral 
(tormozlovchi).
Gumoral boshqarilishi. 
Serotonin, gistamin, gastrin, motilin XSK, R moddlasi, vazopressin, oksitostin, bradikinin va 
boshqalar miostitlarga bevosita yoki enteral neyronlar orqali ta’sir etib ingichka ichak harakatini 
kuchaytiradi, sekretin, VIP, GIP va boshqalarni tormozlaydi.Yog’on ichakdagi hazm
.
Iliostekal sfinkter orqali ingichka ichakdan ximus yo’g’on ichakka o’tadi. Hazm jarayonida yo’gon 
ichakning ahamiyati kamroq, chunki o’simlik kletchatkasidan boshqa barcha oziq moddalar 
ingichka ichakda hazm bo’ladi va so’riladi. Yog’on ichakda asosan suv so’rilishi orqali ximus 
quyuqlashadi, kal massasi shakllanadi va ichakdan chiqarib yuboriladi. Yog’on ichakda shuningdek 
elektrolitlar, suvda eruvchi vitaminlar va karbonsuvlar so’riladi.Yog’on ichakning shira ajratish 
faoliyati. 
Yog’on ichak bezlari, asosan, shilimshik, modda, ko’chib tushgan epitelial xujayra va oz 
mikdorda fermentlar 
(peptidazalar, lipaza, amilaza, ishqoriy fosfataza, katepsin, nukleaza) 
s
aklovchi shira ajratadi. Yog’on ichakdagi fermentlar faolligi ingichka ichakka nisbatan ancha sust 
bo’ladi. Lekin ingichka ichakda hazm jarayoni buzilganda uni kompensastiyalash uchun yog’on 
ichak shira ajratish faoliyati kuchayishi mumkin. Yog’on ichak shirasi (rN 
8,5- 
9,0) ishqoriy 
muhitga ega. Shira ajralish jarayoni mahalliymexanizmlar yordamida amalga oshiridadi. 
Shilliqqavatini mexanik ta’sirlash shira ajralishini 8-10 marta kuchaytiradi. 
Yog’on ichak harakati. 
Odamlarda hazm jarayonining davomiyligi 1-3 sutkani tashqil qiladi. Shundan eng ko’p vaqt ovqat 
toldiqlarining yog’on ichakda bo’lishiga sarflanadi, yog’on ichak motorikasi rezervuar (ovqat 
iqoldiqlarining to’planishi) vazifasini, ayrim modlalarni, asosan suvning so’rilishini, ximusning 
harakatini, najasning shakllanishini va uni chiqarib yuborilishini (defekastiya) ta’minlaydi.
Sog’lom odam qabul qilgan kontrast modda 3-3,1/2 soatdan so’ng yog’on ichakka kelib tusha 
boshlaydi va 24 soat davomida u tula tushib bo’ladi va 48-72 soatdan so’ng organizmdan tula 
chikarib yuboriladi.Yog’on ichakda bir necha xildagi qisqarishlar turi kuzatiladi: kichik va katga 
mayatniksimon, perestaltik va antiperestaltik, (propulsiv) tozalovchi qisqarishlar. Shulardan 
dastlabki 4 turdagi qisqarishlar ichakdagi moddalarning aralashishini va bosimning ortishini, suv 
so’rilishi natijasida ximusning kuyuqlanishini ta’minlaydi. Sutka davomida 3-4 marta tozaloqchi 
qisqarishlar bo’lib ichakdagi moddalarni distal yo’nalishda siljitadi.Yog’on ichak intra- va 
ekstramural innervastiyaga ega. Adashgan nerv va chanot nervlari parasimpatik innervastiyani 
tashkil qiladi. Parasimpatik neyronlar ta’sirida ichak harakati kuchayadi. Qorin nervi tarkibida 
simpatik tolalar boradi va ichak harakatini tormozlaydi.To’g’ri ichak mexanoresteptorlari 
qitiklansa, ingichka ichak harakatini tormozlaydi. Shuningdek seratonin, adrenalin, glyukagonlar 
ham ichak harakatini tormozlaydi. 
Defekastiya
- to’plangan moddalar to’g’ri ichak resteptorlarini qitiklashi natijasida yog’on 
ichakdan najasni chiqarib yuborilishidir. To’g’ri ichakda bosim 40-50 sm. suv ustunidan ortgandan 
so’ng odamda defekastiya sodir iqilish xohishi paydo bo’ladi. Bosim 20-30 suv ustuniga etganda 
to’g’ri ichak to’lganligi hissi paydo bo’ladi. Tug’ri ichakning silliq muskullardan tashkil topgan - 
ichki va kundalang targ’il muskullaridan iborat - tashqi sfinkterlari defekastiyadan tashqari 
paytlarida tonik qisqargan olida bo’ladi. Bu sfinkterlarni reflektor bo’shashi, ichakning peristaltik 
qisqarishi, orqa peshovni ko’taruvchi (m. levator ani )muskulning qisqarishi, to’g’ri ichakning 
halkasimon 
muskullarining 
qisarishi 
- 
najasni 
to’g’ri 
ichakdantashqariga 
chiqishini 
ta’minlaydi.Defekastiyada kuchanish katta ahamiyatga ega, bunda qorin devori va diafragma 
muskullari qisqarib qorin bo’shlig’idagi bosimni 220 sm. suv ustunigacha ko’tarishi mumkin.
To’g’ri ichak resteptorlari orqa miyaning bel-dumg’aza sohasi bilan bog’laydi va birlamchi 

---

146 
reflektor yoyni xosil qiladi. 1 reflektor yoy ixtiyorsiz defekastiya holatini boshqaradi. Ixtiyoriy 
defekastiya holati bosh miya po’stlog’i, uzunchok miya markazlari va gipotalamus ishtirokida 
amalga oshiriladi.Orqa miyaning chanoq nervi tarkibidagi parasimpatik tolalaridan kelgan impulslar 
sfinkterlar tarangligini susaytirish va to’g’ri ichak harakatini kuchaytirish orqali defekastiyani 
kuchaytiradi. Simpatik nervlar esa sfinkterlar qisqarishini kuchaytiruvchi va to’g’ri ichak harakatini 
susaytiruvchi ta’sir ko’rsatadi.Ixtiyoriy defekastiya holati bosh miyadan orqa miya markazlariga 
yuborilgan tashqi sfinkterni bo’shashtiruvchi, diafragma va qorin devori muskullarini qiskartiruvchi 
ta’siri natijasidir. Sog’lom odamlarda bir sutkada 1-2 marta defekastiya sodir etiladi.
Yog’on ichakdagi gazlar. 
Bir kecha-kunduzda ichaklardan defekastiya paytida va boshqa vaqtlarda 100-500 ml gaz 
chiqariladi. Ichakdagi gazlarning kelib chiqishi har xil. Uning bir qismi ovqatlanish paytida yutilgan 
gazlar hiso6iga paydo bo’ladi. Me’da osti bezi shirasi tarkibidagi gidrokorbonatlar ichakdagi 
kislotali ximus bilan aloqada bo’lishi ko’p miqdorda SO2 gazi ‚hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. 
Gazlar ichakdagi mikrofloralar mahsuli hamdir. Ayrim oziq moddalarni hazm qilishda (dukkakli 
o’simliklar, karam, piyoz, qora non, kartoshka va boshqalar) ko’p miqdorda gazlar xosil 6o’ladi.
Sog’lom odamlar ichagida hosil bo’lgan gazlar tarkibi N2 (24- 90%),S02 (4,3-29%), 02(0,1-23%), 
N2(O,6-47%), metan (0-26%), oz miqdorda vodorod sulfid, ammiak va merkaptonlardan iborat.
Yog’on ichakmikroflorasi
.
Yog’on ichakda hazmjarayoni davrida me’yordagi 
mikrofloraning 
ahamiyati katta. Yog’on 
ichakda anaerob mikroflora aerob mikrofloradan ko’p. Yog’on ichakdagi mikroflora hazm 
bo’lmagan oziq moddalarni, kletchatkani parchalaydi; lipid, 9t va yoi kislotalar, bilirubin, xolesterin 
almashinuvlaivda qatnashadi; ingichka ichakdan ximus tarkibida tushgan fermentlarni 
susaytiradi(ishqoriy fosfataza, tripsin, amilaza); karbonsuvlarni kislotali mahsulotlargg qadar (sut 
va sirka kislotalari) achitadi; yog’on ichakda K va V guruh vitaminlarni sintezlaydi; umumiy 
immunitetni xosil qilishda ishtirok etadi; patogen mikroblar ko’payishini tuxtatadi. Mikroblar 
ta’sirida oqsillar chiriydi va zaharli moddalar: indol, skatol, fenollarni hosil qiladi. Achish natijasida 
hosil bo’lgan kislotali moddalar chirishni tuxtatadi, shuning uchun ham to’g’ri ovqatlanish 
ichakdagi achish va chirish jarayonlarini bir xil muvozanatda ushlab turadi. Ayrim kasalliklarda, 
hamda uzoq muddat davomida antibakterial preparatlar iste’mol qilinishi ichakning me’yordagi 
mikroflora tarkibi buzilib patogen mikrofloralarning ko’payib ketishiga (disbakterioz) sabab 
bo’lishi mumkin.