Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Jay gáp hám onıń túrleri
Grammatikalıq tiykarı bir gáplik oraydan dúzilip, tıyanaqlı pikir bildiretuǵın gáplerge jay gáp delinedi. Jay gáptiń ózine tán anıqlawı belgileri: 1) Olar tıyanaqlı oy-pikirdi bildiretuǵın gáplik belgilerge iye boladı. 2) eki yamasa bir bas aǵzanıń orayınan dúziledi. 3) ózine tán gáplik intonaciya boladı. Usı belgilerge iye bolǵan sintaksislik birlikler jay gáptiń sintaksisin dúzedi. Mısalı: Báhár keldi. Awıl diyqanları egiske kiristi. Hámme jerde tuqım sebiw ǵal-ǵal baslandı.
Jay gápler bas hám ekinshi dárejeli aǵzalardıń qatnasına qaray keńeytilgen hám keńeytilmegen gáp túrinde keledi. Tek bas aǵzalardıń quramınan dúzilgen gáp keńeytilmegen gáp dep ataladı. Mısalı: Qońıraw qaǵıldı. Sabaq dawam etti. Tánepiske shıqtıq. Úylerdiń aldı tep-tegis. Tuqımlar kógerip shıqtı. Al ekinshi dárejeli aǵzaları menen keńeyip kelgen gápler keńeytilgen gápler dep ataladı. Mısalı: Olar qalay bolsa solay shubırıp júr. Qoylar suw iship boldı. Aldı óriske jayılıp ketti. Qudıqtıń bası súriw-súriw qoy.
Jay gáplerdiń stillik qollanılıwı
Jay gápler haqıyqatqa qatnasına, aytılıq maqsetine qaray sinonimlik qatardı dúziw arqalı stillik xızmetlerdi atqaradı. Tómendegi sıyaqlı jay gápler stillik qatardı dúzedi:
1.Bolımlı hám bolımsız gápler sinonimiyası: El urısız bolmaydı, tay bórisiz bolmayd. Elde urı boaldı, tayda bóri boladı.
2.Bir bas aǵzalı gápler: Bunı sózden jeńip bolmaydı. Bunı sózden jeńe almaysań.
3.Ritorikalıq soraw gáp penen anıq xabar gá: Ata-anasın kim qádirlemeydi. Ata-anasın hámme qádirleydi.
Jay gáplerdiń bunday sinonimlik qatarların jazıwshı (sóylewshi) óz pikirin, oyın anıq tásirli etip beriw ushın eń qonımlısın tańlap aladı.
Bir bas aǵzalı gápler
Gáptiń grammatikalıq baslawısh hám bayanlawısh dúzedi. Jay gápler qurılıs boyınsha grammatikalıq tiykarınıń (bas aǵzalardıń) qatnasına qaray eki bas aǵzalı hám bir bas aǵzalı bolıp ekige bólinedi.
Grammatikalıq tiyiyekarı eki bas aǵzanıń quramınan dúzilgen gápke eki bas aǵzalı gáp dep ataladı. Bir aǵzanıń tiykarın bolsa, tek bir bas aǵza dúzedi. Bir bas aǵzalı gáplerdiń bas aǵzası feyil hám atawısh sózler arqalı bildiriledi. Mısalı: feyil bir bas aǵzalı gápler: Sonlıqtan paxta teriw mapazın tezletip jiberdi. Jer aydasań gúz ayda, gúz aydamasań júz ayda. Pursattı qoldan bermey tez tuqım sebiw kerek.
Atawısh bir bas aǵzalı gáplerge mısal: Dút toǵay. Qapırıq ıssı. Tún. Melshiyip jatırǵan jáziyralıq. Avgust ayı. Íssı quyashlı kún. Terim waqtı.
Usıǵan baylanıslı bas aǵzanıń bildiriliwine qaray bir bas aǵzalı gápler ekige bólinedi: 1) feyil bir bas aǵzalı gápler 2) atawısh bir bas aǵzalı gápler
Bir bas aǵzalı gápler de keńeytilgen hám keńeytilmegen gáp túrinde keledi. Mısalı: 1.Tún. Mart ayınıń aqırı. Kúndizgi saat úshtiń shaması. (keńeytilmegen bir bas aǵzalı gápler) 2.Tastay túnek qarańǵı. Keń sahra dala. Aspanda torlaǵan qara bult. (keńeytilgen bir bas aǵzalı gápler)