Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Iyesi ulıwmalasqan gáp
Iyesi ulıwmalasqan gáplerdiń is-háreketi belgili bir betti bildirip turıwı múmkin. Biraq mazmunı jaǵınan tek bir betke qatnaslı bolmay, hámme betke ortaq ulıwmalıqtı bildirp turadı. Mısalı: Ónimsiz dep jerden túńilme, suwsız dep japtan túńilme. Bul gáptegi túńilme feyili 2-bet buyrıq meyil túrinde aytılǵan. Olarǵa 2-betti betti bildirip keliwine ılayıq aol betke tiyisli baslawıshtı (sen) qoyıp aytıwǵa bolmaydı. Sebebi bul gáptiń mazmunınan tek 2-betke ǵana emes, ulıwma hámme betke qarata aytılıp turǵanı málim bolıp turıptı. Mánisi bir betke qaratılmay, ulıwma úsh betke qatnaslı aytılatuǵın bir bas aǵzalı gáptiń túrine iyesi ulıwmalasqan gáp delinedi.
Iyesi ulıwmalasqan gáptiń baslawıshı, kóbinese 2-bettegi buyrıq meyilden, geyde shárt meyilden de boladı. Bunday gápler, kóbinse naqıl-maqallarda qollanıladı. Mısalı: Bir kúnlik joǵa shıqsań, úsh kúnlik azıq al. Ne ekseń, sonı orasań. Bolmas iske polat bol, polattan da qattı bol. Erte jatıp erte tur, bedeniń bolsın salamat.
Iyesiz gáp
Baslawıshı joq, onı bayanlawıshı arqalı tawıp qoyıwǵa bolmaytın bir bas aǵzalı gáptiń túrine iyesiz gáp delinedi. Iyesiz gáptiń bayanlawıshı, kóbinse qospa bayanlawısh túrinde keledi. Mısalı: Adamnıń Araldı kórgisi keledi. Tábiyattan jaqsılıq kútip otırıwǵa bolmaydı. Iysiz gáp bayanlawıshı, kóbinese tómendegi sózlerden boladı:
1.-ıw/-iw, -w, -maq/-mek, -baq/bek, -paq/-pek qosımtalı háreket atı feyiline kerek, múmkin, lazım, dárkár, zárúr t.b. bayanlawıshlıq sózlerdiń dizbeklesip keliwi arqalı bildiriledi. Gawashalardı tez-tez suwǵarıp turıw kerek. Oǵan tezden járdem bermek dárkár.
2.Qospa feyil túrindegi tilek meyilden boladı: Mısalı: Buǵan Seyilxannıń otırǵısı kelmedi. Kósheniń shetine shekem júrip qaytqım keldi.
3.Barıs sepligindegi hárket atı feyiline tuwra (tuwrı), keldi, bolmaydı kómekshi sózleriniń dizbeklesiwi arqalı bildiriledi. Mısalı: Meniń de irkiliwime tuwra keldi. Gawashalardı uyaǵa 2-3 túpten artıq qoyıwǵa bplmaydı.
4.-ıp/-ip, -p qosımtalı hal feyil hám bolmaydı kómekshi feyiliniń dizbeklesiwinen boladı. Mısalı: Bul zatlardı qozǵap bolmaydı. Onı sózden utıp bolmaydı. Aydı etek penen jawıp bolmaydı.
Qosımsha: Ayırım iyesiz gáplerdiń bas aǵzası óz ara mánilik jaqtan birigip, bir mánige barabar túsinikti ańlatatuǵın turaqlı sóz dizbeklerinen boladı:

1. 
   Tábiyat qubılıslarına baylanıslı proceslerdi bildiredi: kesh boldı, gewgim tústi, jarıq boldı, qarańgı tústi, shaqmaq shaqtı, ımırt jabıldı, tań attı, qas qaraydı.
   
2. 
   Adamnıń psixikalıq hal-jaǵdayın bildiredi: kúlki boldı, túsi qashtı, kózi tústi, uyqısı keldi, janı ashıdı, kewili aynıdı, janı shıqtı, ishi pisti, pısı qurıdı, tili tıǵıldı, kózim jetti, keypi ushtı t.b. Mısalı: Abılqayır jaman attı jáne bizge awdardı. Kózim jetti. Xalıq onıń eki sóylegenin esitpegen edi. Júzi kógerdi. Tili tıǵıldı.