Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Joq edim bar boldım kamalǵa keldim,
Minip árebi atlar, dáwranlar súrdim. (Ájiniyaz)
3.Bar, joq sózleri atlıqlasıp kelgende seplik qosımtaları menen túrlenedi. Bunday jaǵdayda ekinshi dárejeli aǵzalardıń xızmetin atqaradı. Mısalı: Inisi bardıń tınısı bar, aǵası bardıń ırısı bar. Altınnıń qolda barda qádiri joq.
Minnetlilik mánili túri. Minnetlilik mánili sózler kerek, zárúr, dárkár, lazım, tiyis, shárt, minnetli, parız, hájet, mútáj, májbúr sıyaqlı sózler bildiriledi. Bul sózler óz aldına ataw formasında yamasa basqa seplik qosımtalı atawısh sózler dizbeklesip dara hám qospa bayanlawısh bolıp keledi. Mısalı: Hasıl onıń ókpe-giynesin moyınlawǵa májbúr. Jigit shıqsa uzaq jolǵa, Jaw-jaraǵın alıp qolǵa, Sermep qılısh ońlı-solǵa, Jol basları sardarı kerek. (Ájiniyaz)
Minnetlilik mánili sózler kóbinese háreket atı feyiliniń -ıw, -iw siyregirek -maq, -mek túrleri menen dizbeklesip qospa bayanlawıshtı dúzedi. Mısalı: Ol zárre ǵana dem alıwı kerek edi. Biraq jer jutqır anaw úyden alıslańqırawı kerek, bomasa taǵı torǵa túsedi. Ol balıqların jigirma tiyinnen pul qılmaǵı tiyis. Utırı kelgende bul jáne de basshınıń tómendegi sózlerine názer salıwı hájet.


TAŃLAQ
Tańlaqlar – mánili sóz shaqaplarına da, kómekshis sóz shaqabına da kirmeytuǵın sóz shaqabınıń óz aldına bir túri. Olar morfologiyalıq belgisi boyınsha ózgermeytuǵın sóz shaqabı. Sintaksislik belgisi boyınsha grammatikalıq gáp aǵzası bola almaydı.
Tańlaqlar mánisi boyınsha adamnıń sóylew waqtındaǵı hárqıylı tuyǵı-sezimleri: tańlanıw, ókiniw, quwanıw, buyırıw, turmıs-salt t.b. sıyaqlı sezimlerin bildiredi. Mısalı: - Haw, tamaq bere me ele – dedi Qunnazar sózimdi bólip (tańlanıw). Pay, házir ózin kórgende (ókiniw). Ilayım, alawızlıq bolmaǵay, shıraǵım (tilek etiw). Shuw! – otın shawıp ketti (buyırıw).
Tańlanıw, ókiniw, buyırıw, quwanıw, aydaw, shaqırıw t.b. sıyaqlı tuyǵı-sezimlerdi bildiretuǵın sóz shaqabına tańlaq dep ataladı. Tańlaqlar jazıwda kóbinese útir arqalı bólinip jazıladı. Tańlaqlar basqa sóz shaqaplarınan tómendegi belgileri menen ajıralıp turadı:
1.Tańlaqlar belgili bir mánidegi leksikalıq túsinikke iye bolmaydı. Olar adamnıń qanday da sezim arqalı bildiretuǵın emociyonallıq túsiniklerdiń atamasın bildiredi.
2.Tańlaqlar ózgermeuytuǵın sóz shaqabı bolǵanlıqtan sóz túrlewshi hám sóz jasawshı qosımtalarǵa iye bolmaydı. Olar atlıqlasqan jaǵdayda ǵana az muǵdarda bul belgilerge iye bolıwı múmkin.
3.Tańlaqlar gáptiń quramında gáp aǵzaları menen sintaksislik baylanısqa túspeydi, sonlıqtan olar sol ózgermeytuǵın qálpinde grammatikalıq gáp aǵzası wazıypasın atqara almaydı.
Tańlaqlardıń mánisi, kóbinese ulıwma gáptiń mazmunı hám kontekst arqalı anıqlanadı. Olar gáptiń mazmunı menen baylanısadı.
Tańlaqlar qanday tuyǵını atap kórsetiwine qaray birneshe toparlarǵa bólinedi. Geyde bir tańlaq intonaciyasına hám gápte qollanılıwına qaray hártúrli sezimlerdi bildiriwi múmkin. Mısalı: oh tańlaǵı tańlanıwdı, súysiniwdi, awırsınıwdı, al bay-bay tańlaǵı ókinishti hám súysiniwdi bildiredi. Dara tańlaqlarǵa salıstırǵanda jup hám tákirar tańlaqlarda ekspressivlik máni kúshlirek kórinedi. Mısalı: Pay, qáyterseń azannan beri biraz balıq teńizge ketip qaldı-aw. Pay-pay, bergen dáriń orasan kúshli eken.