|
Baspa
|
Aytılıwı
|
№
|
Baspa
|
Aytılıwı
|
№
|
Baspa
|
Aytılıwı
|
№
|
Baspa
|
Aytılıwı
|
1
|
Aa
|
a
|
10
|
Xx
|
Xa
|
19
|
Ńń
|
ńe
|
28
|
Vv
|
Ve
|
2
|
Áá
|
á
|
11
|
Íı
|
Iı
|
20
|
Oo
|
o
|
29
|
Ww
|
We
|
3
|
Bb
|
be
|
12
|
Ii
|
Ii
|
21
|
Óó
|
ó
|
30
|
Yy
|
Ye
|
4
|
Dd
|
de
|
13
|
Jj
|
Je
|
22
|
Pp
|
pe
|
31
|
Zz
|
Ze
|
5
|
Ee
|
e
|
14
|
Kk
|
Ke
|
23
|
Rr
|
re
|
32
|
Shsh
|
She
|
6
|
Ff
|
fe
|
15
|
Qq
|
Qa
|
24
|
Ss
|
se
|
33
|
Cc
|
Ce
|
7
|
Gg
|
ge
|
16
|
Ll
|
La
|
25
|
Tt
|
te
|
34
|
Chch
|
Che
|
8
|
Ǵǵ
|
ǵa
|
17
|
Mm
|
Me
|
26
|
Uu
|
u
|
|
|
|
9
|
Hh
|
he
|
18
|
Nn
|
Ne
|
27
|
Úú
|
ú
|
|
|
|
I BAP FONETIKA
Sóylew aǵzaları haqqında túsinik
Tildegi sesler tek bir sóylew aǵzasınıń ǵana emes, kópshilik sóylew aǵzalarınıń xizmeti nátiyjesinde payda boladı. Mısalı, ókpe til seslerin aytıw ushın zárúrli bolǵan hawa tolqının payda etedi. Dawıs shımıldıǵı ókpeden shıqqan hawa aǵımın terbeliske keltiredi. Seslerdiń jasalıwında awız boslıǵında jaylasqan aǵzalardıń xizmeti ayrıqshá Awız boslıǵında jaylasqan sóylew aǵzalarınıń ishinde til eń háreketsheń xizmet atqaradı. Seslerdiń ayırmashılıǵı tildiń hár qıylı háreketine baylanıslı. Til shártli túrde til ushı, til arqası (ústi) hám til túbi bolıp úshke bólinedi. Til arqasınıń ózi til aldı, til ortası, til artı bolıp ayrıladı. Awız quwıslıǵınıń eń aldıńǵı shegarası erinler hám aldıńǵı tisler bolıp esaplanadı. Sóylew seslerin payda etiwde sóylew aǵzalarınıń hámmesi birdey xizmet atqara bermeydi. Seslerdiń jasalıwında belsendi (aktiv, háreketsheń) sóylew aǵzaları hám uyań (passiv, hárketsheń emes) sóylew aǵzaları boladı. Belsendi sóylew aǵzaları belgili bir sesti payda etiw ushın háreketke kelip olardıń jasalıwında tiykarǵı xizmet atqaradı. Uyań sóylew aǵzaları háreket etpeydi. Belsendi sóylew aǵzaları: dawıs shımıldıǵı, til, erin, kishkene til hám jumsaq tańlay. Uyań sóylew aǵzaları: tisler hám qattı tańlay.Damir Biyimbetov
Ses hám hárip
Sózler seslerden quraladı. Seslerdi aytamız, esitemiz. Tábiyattaǵı hár qıylı seslerden (samaldıń, mashinanıń h.t.b seslerinen) ajıtarıw ushın tildegi sóz quraytuǵın seslerdi fonema dep ataymız. Fonema túsinigi eń dáslepki payda bolıwında ses túsinigi menen qarama-qarsı qoyılıwdan kelip shıqqan. Fonema degen túsinik penen ses túsinigi mudamı sáykes kele bermeydi. Tildegi seslerdiń sanı kóp, al fonemalar az sandá Fonemalıq sesler – sózlerdiń mánisin yamasa formasın ózgertetuǵın til birligi bolıp esaplanadı. (Ses sózlerdiń máni ańlatıwshı eń kishi bólegi). Mısalı: jol, qol sózleriniń hárbiri úsh sesten (fonemadan) quralǵan. Bunda máni ayırıwshılıq xizmeti sózlerdiń basındaǵı j, q sesleri ańlatqan yaǵnıy mánisin ózgerteken.Al, atam, atań sózlerinde m hám ń sesleri sózlerdiń formasın ózgertip tur. Usınday sózlerdiń
mánisin yamasa formasın ózgerte alatuǵın sesler til biliminde fonema dep ataladı. Fonemalıq xizmettegi
sesler háripler arqalı tańbalanadı. Háripler – seslerdiń (fonemalardıń) jazıwdaǵı shártli belgisi. Háriplerdi kóremiz, oqıymız hám jazamız.
Dawıslı hám dawıssız sesler
Sóylew sesleri dawıslı hám dawıssız sesler bolıp ekige bólinedi.
Dawıslı sesler: a, á, o, ó, u, ú, ı, i, e (jámi 9)
Dawıssız sesler: b, v, g, ǵ, d, j, z, y, k, q, l, m, n, ń, p, r, s, sh, t, w, f, h, x, c, ch (jámi 25)
Bulay bóliwde seslerdiń tildegi xizmeti, olardıń aytılıwı hám esitiliw ózgeshelikleri esapqa alınadı. Seslerdiń xizmeti degende olardıń buwın quray alıw yamasa buwın quray almaw qásiyeti túsiniledi. Buwın quray alatuǵın sesler dawıslı sesler, al buwın quray almaytuǵın sesler dawıssız sesler dep ataladı. Aytılıwı jaǵınan dawıslı hám dawıssız seslerdiń baslı ayırmashılıǵı tómendegilerden ibarat:
1.Dawıslı seslerdi aytqanda ókpeden shıqqan hawa aǵımı sóylew aǵzaları tárepnen tosqınlıqqaushıramay erkin shıǵadı. Al dawıssız seslerdi aytqanda hawa aǵımı aǵzalarınıń bir jerinde tosqınlıqqa ushraydı.
2.Dawıslı seslerdi aytqanda ókpeden shıqqan hawa aǵımınıń páti kúshsiz, ólpeń boladı, al dawıssız seslerdi aytqanda ókpeden shıqqan hawa aǵımınıń páti kúshli boladı.
3.Dawıslı seslerdi aytqanda barlıq sóylew aǵzalarına kúsh túsip kóbirek energiya jumsaladı, al dawıssız seslerdi aytqanda tek tosqınlıq payda bolǵan orındaǵı sóylew aǵzasına ǵana kúsh túsip, ulıwma energiya az jumsaladı.
Esitiliwi jaǵınan dawıslılarǵa dawıs, al dawıssızlarǵa shawqım tán boladı. Esitiliwi boyınsha seslerdi dawıslılar hám dawıssızlar dep bóliw biraz qıyın. Dawıssızlardıń esitiliwi birgelki emes. Dawıssız sesler qatarına kiretuǵın m, n, ń, r, y, w, l sonorları (. Sanor latınsha sóz. Bizińshe “shıqqısh” degen mánisti ańlatadı. Sanont dep te ataydı.) dawıslıǵa jaqın bolıp, shawqımǵa qaraǵanda dawıs basımıraq aytıladı. Al únli dawıssız seslerdi aytqanda shawqım da, dawıs ta qatnasadı. Únsiz dawıssızlardı aytqanda tek shawqım qatnasadı.
Dawıs degen izbe-iz terbelis nátiyjesinde payda bolǵan ses, al shawqım degen izbe-izli emes terbelis nátiyjesinde payda bolǵan ses.
Do'stlaringiz bilan baham: |
