|
Kelbetliktiń gáptegi xızmeti
Kelbetlik zattıń belgisin ańlatadı, gápte qanday? qaysı? degen sorawlarǵa juwap berip, anıqlawısh boladı. Anıqlawısh ózi anıqlaytuǵın sózdiń aldında keledi. Mısalı: Qalada biyik jaylar bar. Men keshegi tapsırmanı orınladım.
Sonday-aq kelbetlikler atlıqtıń ornına qollanılıp kelip kimniń? neniń? sorawına juwap berse anıqlawısh boladı. Mısalı: Jaqsınıń jatı bolmas, jamannıń uyatı bolmas.
Kelbetlik sózler gáptiń keyninde kelip, qanday? qaysı? sorawlarına juwap berse, bayanlawısh xızmetinde qollanıladı. Ózinen aldınǵı sózdiń qanday ekenligin bildiredi. Onıń qálemi qızıl. Aspan ashıq. Dalańlıq jap-jasıl. Ol qarıwlı.
Kelbetlik sózler is-hárekettiń belgisin bildirip kelgende pısıqlawısh boladı. Mısalı: Ol jaqsı oqıydı.
Kelbetlikler atlıqtıń ornına qollanılıp kelip, is-hárekettiń iyesin bildirip kim? ne? soraw juwap berse baslawısh boladı. Mısalı: Aqıllı para beredi, aqmaq bara beredi. Jaqsı isi menen jaqsı.
Kelbetlik atlıqlasıp kelip kimge? nege? kimdi? neni? kimnen? neden? kimde? nede? Sorawlarına juwap berse tolıqlawısh boladı. Mısalı: Jalqawǵa is buyırsań, ózińe aqıl úyretedi. Jamannan qash, jaqsıǵa jantas.
Kelbetliklerdiń stillik qollanılıwı
Kelbetlikler hárqıylı kórkemlew quralları xızmetinde ónimli jumsaladı. Bul olardıń mánisine: zatlardıń túr-túsin, reńin, sapasın, qásiyetin t.b. belgilerin bildiriwine baylanıslı boladı. Ásirese, kelbetlikler teńew hám metafora xızmetin atqaradı. Mısalı: Qanday jaqsı qızdayjasanıp, átiraptıń qulpı dóngeni. Ash tolqınlar urmas jaǵısqa gúrlep, Sonalı kóllerden ushtı tırnalar. Jem kórgen qırǵıyday jigit jutınıp, Ash názerin tikti suǵı ótkenshe. Shiyrin, mazalı balalıq biziń qaharmanımız Záriptiń de basınan ótti.
Kelbetlikler kórkem shıǵarma tilinde qaharman portretin jasawda keń qollanıladı: Saqalın taqırlap aldırǵan tolıq deneli, orta boylı,miyizdey qap-qara, shashın artına qayırǵan, mintazday etip kiyingen jigit bizler menen sóyleskisi kelip bir nárse dedi. Dármenbay jası on ekiler shamasındaǵı sarı sınlı, shashları kiriptikenniń tikenindey shanshılǵan, jalpaq betli, sezimtal bala.
Kelbetlikler arasında mánisi bir-birine jaqın sózlerde ónimli ushırasadı. Olar zatlardı, qubılıslardı hár tárepleme sıpatlap beriwde keń qollanıladı. Mısalı: Sonsheli pák, sonsha azada, Nur sáwleli bolǵanıń ushın. Qırımnıń qáhárli xanı bolsam da, húsniń aldında men gárip, biyshara.
Kelbetlikler kórkem shıǵarma tilinde kórkemlew qurallarınıń biri antiteza xızmetinde jumsaladı, yaǵnıy antonimler bir túsinikke baylanıslı qarama-qarsı mánide qollanıladı. Mısalı: Aq súńgili suwıq nayza, Súńgir ıssı kókirekke. Dúnyada adamnan kúshlirek yamasa ázzirek, adamnan batırıraq yamasa qorqaǵıraq, adamnan aqıllıraq yamasa nápámirek, túsiniwi qıyın qospalı, ózgermeli qaysı maqluqat bar?
Dórendi kelbetlikler de hárqıylı stillik xızmetlerde jumsaladı. Bunda kelbetlik jasawshı qosımtalardıń óz ara sinonim hám antonim bolıwın kóremiz. Máselen, kelbetlik jasawshı –lı, -li qosımtası menen –siz, -sız qosımtası mánisi jaǵınan bir-birine antonim dórendi kelbetliklerdi jasaydı. Bilimsiz bir jasar, bilimli mıń jasar. Al –ǵır, -gir, -ǵısh, -gish, -awıq, -ewik, -qaq, -kek qosımtaları sinonim kelbetliklerdi jasaydı. bilgir-bilgish-bilewik, urısqısh-urısqaq, tırısqısh-tırısqaq t.b.
SANLÍQ
Zattıń sanın, shamasın, qatar tártibin, bólsheklerin bildiretuǵın sózler sanlıq dep ataladı. Olar neshe? neshinshi? neshew? qansha? qanshadan? t.b. sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: bes dápter, on qoy, jigirma kitap, jetinshi qabat, onlaǵan adam, on-on bes jılqı t.b. Qaraqalpaq tilinde sanlıq mánisinde qollanılatuǵın sózlerdiń sanı sheklengen. Mektep sabaqlıǵında sanlıq mánisindegi sózler 23 jay san: bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz, toǵız (birlikler); on, jigirma, otız, qırq, eliw (elli), alpıs, jetpis, seksen, toqsan (onlıqlar); júz, mıń, nol, million, milliard. (Al licey sabaqlıǵında jigirma eki túbir san dep kórsetilgen. Oǵan nolden basqa joqarıdaǵı sanlar jatadı). Qalǵan sanlıqlar usı sanlardıń qosılıwınan jasaladı. Mısalı: on bir (11), bir júz bir (101), bir mıń eliw (1050) t.b.
Sanlıqlar jazıwda cifrlar menen de, hárip penen de jazıladı. Jazıwda eki túrli cifr (arab hám rim) paydalanıladı.
Arab cifrları esaplaw jumıslarında, kún, jıl, waqıttı kórsetiwde (12:3=4, 1991-jıl, 1-sentaybr);
Rim cifrı ásir, aydı kórsetiwde, syezd, sessiya, konferenciya májilisleriniń sánesin, kitap yamasa ilimiy jumıslardıń bapların kórsetiwde qollanıladı. XXI ásir, IX sessiya, IV bap hám t.b.
Sanlar ólshew birliklerin bildiretuǵın sanaq sózler (numertivler) menen dizbeklesip te qollanıladı: 5 kilogramm may, 3 litr sút, 10 metr shıt, 30 gektar jer, 5 qulash qarqan, 100 adım jer t.b.
Do'stlaringiz bilan baham: |
