Abituriyentlarga qulayliklari

Azotli asoslar.

 

 

Nukleotidlar.  

Kimyoviy jihatdan DNKning har bir zanjiri  polimer bo„lib, uning monomerlari nukleotidlardir.  

Nukleotid 3 xil modda: azotli asos, uglevod va fosfat kislotaning kimyoviy birikish mahsulidir.  

Azot asoslari – OH tutgan azotli organik birikmalardir. DNK va RNK tarkibiga kiradigan azot asoslari purin yoki pirimiddin  halqali 

oksi- va amin- gruppalar tutuvchi geterotsiklik birikmalardir. 

Nukleotiddan fosfat kislota ajralgandan keyin qolgan azot asosi va uglevoddan iborat ikki komponentli birikma nukleozid deyiladi 

Nukleozid bir, ikki, uchta anorganik fosfat kislota qoldig„i bilan birikkan bo„lishi mumkin, ular nukleozid monofosfat, difosfat, trifosfat 

deb ataladi. Masalan erkin nukleotidlardan ATF (adenozintrifosfat),  

NAD (nikotinamidadenin dinukleotid),    FAD (flavinadenindinukleotid) larni keltirishimiz mumkin. 

Nukleotidlar hujayrada erkin shaklda ham uchraydi va juda ko„p fiziologik jarayonlarda muhim o„rin tutadi. Bir qator erkin  nukleotidlar 

fermentlarning faol koferment gruppalari sifatida fermentning  katalitik reaksiyalarni ta‟minlaydi, ular qatorida oksidlanish- qaytarilish 

reaksiyalarida vodorodni qabul qiluvchi akseptorlar nikotinamidadenin dinukleotid NAD va NADF, flavinadenindinukleotid FAD, atsil-

atsetil gruppalarni tashuvchi koenzim A (K0A) va boshqalar mavjud. Lekin erkin nukleotidlar orasida eng muhimi adenozin trifosfat 

ATFdir. 

  

 

---

Dezoksiadenozin 5' -fosfat (d LMF)    Nukleotid  va  nukleozidning  tuzilishi. 

 

Nuklein kislotalarni tashkil etadigan polinukleotidlarning  molekulyar massasi 20000 dan bir necha 

milliongacha. RNK DNK ga nisbatan ancha sodda, molekulyar massasi kichik, tarkibiga kiradigan 

mononukleotidlar soni 70 dan 3000 gacha, DNKda esa milliongacha yetadi. Polinukleotid zanjirida 

mononukleotidlar o„zaro fosfodiefir bog„i yordamida bog„lanadi. Fosfat gruppa ikkita qo„shni 

nukleotidlarning uglevod qoldiqlarini 3' va 5'  atomlari bilan efir bog„i hosil qilganidan u 3'–5' 

fosfodiefir bog‘

 deb ataladi. Polinukleotid zanjir shoxlanmagan uzun tizilma hosil qilganida uning bir 

uchida erkin 5' OH  ikkinchi uchida erkin 3' OH bo„ladi.  Polinukleotidlarda mononukleotidlarning 

birin ketin izchil joylashishi uning 

birlamchi strukturasini

 tashkil etadi. 

Polinukleotid zanjiri uzun bo„lganidan uning formulasini bunday to„la yozish ko„p vaqt va joy talab 

qiladi. Eng muhimi bu  shaklda yozishga ehtiyoj yo„q. Nuklein kislotaning formulasini yozishda uning 

nukleotid tartibiga ularning nomlarini bosh harflari bilan ifodalash qabul qilingan. Bunda har bir 

nukleotid bitta harf bilan ifodalanadi: N – umuman nukleotid: A, G, C, U, T – konkret nukleotidlar: A – 

adenin, G – guanin, C – sitozin, U – uratsil, T – timin, bunda fosfat kislota qoldig„i f oldinda bo„lsa u 

polinukleotidning 5_ – uchini, orqada bo„lsa 3_ – uchini bildiradi Masalan, fAfGfSfT. 

 

 

DNK barcha tirik organizmlarda va bir qancha viruslarda mavjud. DNK irsiyatning asosiy materiali, 

genetik axborotni saqlaydi va nasldan naslga o„tkazadi. DNK molekulasining birlamchi strukturasi 

izchil joylashgan dezoksiribonukleotidlar qatoridan iborat, har bir qator bir zanjir hisoblansa, DNK 

molekulasi bir-birini o„ragan ikki zanjirdan iborat. DNK  qo„sh zanjirining yo„g„onligi 2 nm ga teng. 

DNKning bitta zanjiridagi qo„shni asoslari orasidagi masofa 0,34 nm, zanjirning bitta aylanish 

uzunligi 3,4 nm ni tashkil qiladi va bitta aylanada 10 ta nukleotidni o„z ichiga oladi. (DNKning ikki 

zanjirida bitta aylanada 20 ta nukleotid joylashadi)   DNKning molekulyar massasi ham juda katta. 

Butun holda ajratib olingan eng katta DNKning molekulyar massasi 10

-9

 daltonga teng. 

 

DNKning bir zanjirni azotli asoslariga ikkinchi zanjirning  azotli asoslari qarama-qarshi 

(komplementar) joylashadi. Bir zanjirdagi adenin (A) qarshisida hamisha 2-zanjirning timin (T) turadi. 

Guanin (G) qarshisida esa 2-zanjirdagi sitozin (C) joylashadi. Buning sababi shuki, G va C dagi kabi A 

va T da ham azotli asoslar molekulalarining chetlari geometrik jihatdan mos keladi, shuning uchun 

ular bir-biriga yaqin kelib, o„zaro vodorod bog„lari hosil qiladi. Ayni vaqtda G bilan C o„rtasida 3 ta, A 

bilan T esa 2 ta vodorod bog„i hosil qilib birikadi. Shunga ko„ra adenin timin bilan, guanin esa sitozin 

bilan to„ldiriladi. To„ldirish so„zi lotinchadan olingan bo„lib, «komplementarlik» deyiladi. 

DNK zanjirining 1-qismi: A-C-T-T-G 

DNK zanjirining 2-qismi: T-G-A-A-C 

DNK molekulasi bir zanjirida nukleotidlarning ketma-ket kelish tartibi ma‟lum bo„lsa, ikkinchi 

zanjirdagi nukleotidlarning ketma-ket kelish tartibiga komplementarlik tamoyiliga muofiq belgilanadi. 

Lekin ikkita zanjir bir-biriga qarama-qarshi yo„nalishda antiparallel o„rin olgan. 

Zanjirning bir-biriga mos va komplementar bo„lishi ham bir zanjirdagi purin asosi qarshisida ikkinchi 

zanjirda pirimiddin asosini bo„lishini talab qiladi. DNK zanjirida A (adenin) T (timinga), G (guanin) 

esa C (sitozinga) teng bo„ladi.    

Lekin DNK zanjirida AT juftligi GC juftiga teng bo‘lmaydi

.   DNK 

nasliy informatsiya xazinasidir. Bu informatsiya butun DNK molekulasida joylashgan nukleotidlar 

tarkibida, ularning birin-ketin kelishi shaklida yozilgan. 

Azotli asoslarning komplementarlik qonuniyatlari