Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi

 
 
10.2. Kurs materiallarini o‘rganish metodlari 
Tabiiy  geografiya  boshlang‘ich  kursida  umumiy  tushunchalar  asosiy  o‘rinni 
egallaydi.  Umumiy  tushunchadagi  obyekt  va  hodisalarning  asosiy  qismi  (yer 
yuzasining turli shakllari, daryo, ariq, yerosti suvlari, atmosfera hodisalari, nurash) 
maktab  atrofidagi  tabiatda  uchraydi.  Mazkur  kursda  o‘quvchilar  tabiat  obyektlari 
va  hodisalarini  kuzatishga  oid  muayyan  amaliy  ko‘nikma  va  malakalarni 
egallaydilar. 
Tabiiy  goegrafiya  boshlang‘ich  kursidagi  yangi  bilim  va  ma’lumotlarni 
o‘rganishda ko‘proq suhbat bilan og‘zaki bayon metodlaridan va turli mazmundagi 
o‘quv  qurollaridan  foydalanish  zarur.  Boshlang‘ich  kursning  «Kirish»  darsida 
o‘qituvchi  o‘quvchilar  bilan  tanishgach,  geografiya  darsi  uchun  talab  etiladigan 
o‘quv  qurollari  (geografiya  darsligi,  katak  daftar,  atlas,  yozuvsiz  karta,  rangli 
qalam) va ulardan foydalanish yo‘llarini tushuntiradi. Bu darsda tabiiy geografiya 
nimalarni  o‘rganishi  haqida  gap  borar  ekan,  fanga  o‘quvchilar  havasini  ortirishga 
alohida  e’tibor  berish  kerak.  Ikkinchi  dars  hikoya  usuli  va  suhbat  metodidan 
foydalanib,  turli  illustrasiyalar  asosida  Klavdiy  Ptolemey,  Muhammad  Xorazmiy, 
Abu  Rayhon  Beruniy,  Zahriddin  Bobur,  Xristofor  Kolumb,  Fernando  Magellan, 
N.M.Prjevalskiylar  haqida  ma’lumot  beriladi,  hozirgi  zamon  geografik 
kashfiyotlari va tadqiqotlari ob-havoni kuzatish yo‘llari, fenologik kuzatish turlari 
va tamoyillari ham mahalliy sharoit misolida o‘rgatiladi. 

---

258 
 
O‘quvchilar o‘quv yilining dastlabki kunlaridan boshlab ob-havoni kuzatishga 
kirishlari  lozim.  Quyoshning  gorizontdan  balandligini  skafis  yoki  burchak 
o‘lchagich  yordamida  kuzatish  mumkin.  Kuzgi  ekskursiyaga  qadar  o‘quvchilarni 
ayrim  asboblarni  (masalan,  burchak  o‘lchagich,  planshet)  qo‘lda  yasashga 
o‘rgatiladi. Kuzgi ekskursiya joyning yer yuzasi tuzilishi, tog‘ jinslari va ularning 
joylanishi,  daryo  yoki  kanalning  kengligi,  chuqurligi  va  tezligini  o‘lchash  haqida 
aniq  bilim  berish  maqsadida  o‘tkaziladi.  Ekskursiyada  o‘quvchilarning  mustaqil 
ishlashlariga  ko‘proq  e’tibor  berish  lozim.  Ekskursiyada  o‘quvchilar  tepa  yoki 
qirg‘oq  balandligini  niverlir  bilan  o‘lchashga  o‘rganadilar.  Yonbag‘irlarning 
qiyaligi eklimetr bilan o‘lchanadi. Ekskursiyaning natijasi yaxshi chiqishini istagan 
o‘qituvchi  oldindan  ekskursiyabop  yerni  tanlab  oladi.  O‘quvchilarni  ekskursiya 
paytida qilinadigan ishlar bilan tanishtirilishi kerak. 
«Yerning  globus  va  kartalarda  tasvirlanishi»,  «Globus  va  geografik  karta» 
mavzularida  bir  qancha  amaliy  ko‘nikma  va  malakalar  hosil  qilish  kerak  bo‘ladi. 
Binobarin,  o‘qituvchi  o‘quvchilarga  biron  yangi  material  haqida  so‘zlar  ekan, 
bunda ularning tabiatshunoslik asoslaridan olgan bilim va ko‘nikmalarini e’tiborga 
olmog‘i kerak. 
Amaliy  ishlardan  qancha  ko‘p  foydalanilsa,  o‘quvchilar  yangi  mavzu 
bo‘lishiga  qaramay,  shuncha  yaxshi  va  tez  o‘zlashtiradilar.  O‘quvchilarda  hosil 
qilinadigan  dastlabki  kartagrafik  tushunchalar  o‘z  joyi  planini  olishdan 
boshlanmog‘i  lozim.  O‘quvchilar  o‘z  joyining  planini  chizishga  kirishar  ekanlar, 
bunda o‘qituvchi rahbarlik qilishi, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishi zarur.  Maktab atrofining 
plani  o‘rganilgach,  o‘quvchilarda  o‘z  shahrini  viloyat  kartasida,  keyin  o‘z 
viloyatini  O‘zbekiston  kartasida,  O‘zbekistonning  esa  dunyo  kartasida  qanday 
tasvirlanganligi  haqida  tasavvur  hosil  bo‘ladi  va  ularda  haqiqiy  kartagrafik 
tushunchalar paydo bo‘ladi. 
«Yerning 
globus 
va 
kartalarda 
tasvirlanishi» 
degan 
mavzular 
o‘rganilayotganda kartagrafik va ta’sviriylik qo‘llanmalaridan ko‘proq foydalanish 
lozim.  Masalan,  yer  yuzasini  gorizontallar  bilan  tasvirlanishini  tegishli  model 
yordamida  tushuntirilishi  va  kattaligini,  gradus  to‘ri,  meridian  va  parallellar, 
geografik  kenglik  va  uzunliklarni  avval  globusda,  keyin  yarimsharlar,  dunyo  va 
O‘zbekiston Respublikasi kartalarida o‘rganish kerak. 
Globus  va  kartalarda  gorizont  tomonlarini  aniqlash,  berilgan  nuqtaning 
kenglik va uzunligini kartaga tushirish, kenglik va uzunlikni globus va kartalardan 
topish, gradus bilan oraliqni o‘lchash tufayli karta bilan ishlash ko‘nikmalari hosil 
bo‘ladi. 
«Litosfera»  mavzusi  o‘quvchilarni  qiziqtiradigan,  ayni  vaqtda,  ancha 
murakkab  mavzudir.  Bu  mavzuda  maktab  atrofida  uchraydigan  obyektlarni  asli 
holatida  o‘rganish  imkoniyati  bor,  biroq  maktab  atrofida  uchramaydigan  predmet 

---

259 
 
va  hodisalarni  modellar,  manzarali  rasmlar,  tasvirli  o‘quv  qurollari  yordamida 
o‘rganishga  to‘g‘ri  keladi.  Yerning  ichki  tuzilishi,  uni  tadqiq  etish  usullari, 
vulqonlar,  tog‘larning  paydo  bo‘lishi  kabi  mavzularni  badiiy  so‘z,  sxema, 
chizmalar  yordamida  tushuntirish  mumkin.  Ammo  relyef  va  yer  po‘stini  tashkil 
etuvchi jinslarni amaliy jihatdan bilib olmoq uchun ekskursiya tashkil etish kerak. 
O‘quvchilar  ekskursiya  paytida  relyef  shakllari  va  yer  yuzasi  qatlamlarining 
tuzilishini, undagi jinslarni o‘z ko‘zlari bilan ko‘radilar. 
«Gidrosfera»  mavzusidagi  dastlabki  bilimlar  okeanlar  haqida  bo‘lib,  bularni 
O‘zbekiston  maktablardagi  o‘quvchilar  bevosita  ko‘ra  va  kuzata  olmaydilar. 
Okean,  okean  tagi  relyefi,  suvining  sho‘rligi,  dengiz  oqimlari  haqida  so‘zlaganda 
turli  rasm,  diapozitiv,  diafilm,  sinf  doskasiga  chizib  qo‘yiladigan  sxemalarni 
ko‘rsatish  kerak.  Okean  qismlari,  qirg‘oq  chizig‘i  to‘g‘risidagi  tushunchalarni 
geografiya  maydonchisidagi  sun’iy  suv  havzasidan  ko‘rsatish  mumkin, 
shuningdek,  maktab  atrofidagi  buloq,  quduq,  daryo,  anhor,  ariq,  ko‘l  yoki  suv 
omborlari  misolida  o‘rganish  ham  maqsadga  muvofiqdir.  O‘qituvchi  dengiz  yoki 
daryolarni o‘rganish tartibini o‘quvchilar daftariga yozdirib qo‘yishi kerak. 
«Atmosfera»  mavzusi  yuzasidan  o‘rganiladigan  tushuncha  hodisa  va 
jarayonlar  kuzatish  yo‘li  bilan  va  zarur  meteorologik  asboblar  bilan  ishlash 
tufayligina  idrok  etiladi.  Shunday  ekan,  bu  bo‘limda  kuzatish  va  tajriba 
metodlaridan ko‘proq foydalanishga to‘g‘ri keladi. 
Suv  hamda  quruqlikning  notekis  isishi,  yog‘inlarning  hosil  bo‘lishi  tajriba 
asosida,  atmosfera  hodisalarini  kuzatish  asosida  o‘rganiladi.  Kuzatilgan 
ma’lumotlarni  ishlab  chiqishda  turli  mazmundagi  iqlim  diagrammalari,  grafik, 
shamol gulini tuzish kabi amaliy ishlar qo‘l keladi. 
Meteorologiya  stansiyasi  va  undagi  asboblarning  ishi,  ob-havoni  aytish 
usullari  bilan  tanishtirish  maqsadida  o‘quvchilarni  meteorologiya  stansiyasiga 
ekskursiyaga olib boriladi. 
O‘qituvchi o‘quvchilarga ob-havo holatini kuzatib borish vazifasini topshirar 
ekan, ahyon-ahyonda kuzatish natijalarini tekshirishi va ularning ishlariga tegishli 
baho qo‘yib borishi kerak. 
«Geografik  qobiq»  mavzusini  o‘rganishda  tabiat  zonalarini  ifodalovchi 
manzarali  rasmlar,  diafilmlar  va  kinofilmlardan,  ayrim  o‘simlik  namunalaridan, 
ya’ni gerbariylardan keng foydalaniladi. 
Bu  mavzuni  o‘rganishda  o‘lka  materiallaridan  foydalanishning  ahamiyati 
ayniqsa, katta. Chunki boshqa zonalarning iqlimi, o‘simlik va hayvonot dunyosini, 
ularning bir-biriga bo‘lgan ta’sirini o‘z o‘lkasiniki bilan taqqoslab o‘rganadilar. 
«Yer  shari  aholisi»  mavzusidagi  materiallar  asosan  hikoya  usuli  bilan 
o‘rganiladi.  Yer  sharida  aholining  taqsimlanishini  karta-diagrammada  tasavvur 

---

260 
 
etiladi.  Irqlar  haqida  gap  borar  ekan,  rangli  suratlar,  diapozitiv  va  diafil’mlardan 
foydalanish kerak. 
Tabiiy  geografiya  boshlang‘ich  kursida  o‘quvchilarga  turli  rasm  va  turli 
illustrasiyalarni  tilga  kirituvchi  Blis  so‘rov  berib    ularning  tabiat  hodisalarini 
qanchalik  bilishlarini,  masalan,  vulqon  otilishi  jarayonini  yoki  buloqning  hosil 
bo‘lishini,  tabiatda  suvning  aylanib  yurishini  tushunganliklarini  bilib  olish 
mumkin.  Bu  usulda  so‘rash  o‘quvchilar  qiziqishini  orttiradi.  Bundan  tashqari, 
o‘quvchilar bilimini hisobga olishda ularning turli kuzatish  asboblari bilan ishlay 
olishlarini ham e’tiborga olish zarur.