Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi

 
 
Pedagogik texnologiyalarning ilmiy asoslari 
Maktab,  ijtimoiy  institut  sifatida  butun  jamiyatning  holatini  aks  ettiradi.  U 
siyosatdan alohida, g‘oyalarlardan alohida yashay olmaydi, hech qanday falsafani 
targ‘ib qilmay yashay olmaydi.  
Shunday  qilib,  har  qanday  umumpedagogik  umumta’lim  texnologiyasi 
ma’lum  falsafiy  poydevorga  asoslanadi.  Falsafiy  konsepsiyalar  pedagogik 
texnologiyalarni  metodologik  ta’minlash  tarkibiga  kiruvchi  eng  umumiy  tartibga 
soluvchi sifatida ishtirok etadi. Falsafiy asosi ta’limning yakuniy maqsadida ancha 
aniq  ko‘rinadi  (misol  uchun,  diniy  tarbiyalash,  texnokratik,  insonparvarlik 
pedagogik va shu kabi). Falsafiy nuqtayi nazarlar ta’lim mazmunida, o‘quv fanlari 
mazmunida  ancha  aniq  kuzatiladi.  Ammo  ko‘pincha  ularning  g‘oyaviylik 
yo‘nalishlarida  birlik  bo‘lmaydi,  yagona  umumiy  falsafiy  asoslar  yo‘q. 
O‘zbekiston  Respublikasida  zamonaviy  ta’lim  mazmuni  ana  shunday  ziddiyatlar 
bilan  farq  qiladi.  Ta’limning  metodlari  va  vositalarida  falsafiy  asoslarni  aniqlash 
qiyinroq. Bir xil metodlar g‘oyalari bo‘yicha, umuman qarama-qarshi texnologiya-
larda  qo‘llanilishi  mumkin.  Shuning  uchun  bir  texnologiya  u  yoki  bu  falsafiy 
asosga moslanishi mumkin (misol uchun: o‘yin). 
Zamonaviy jamiyatshunoslikda u yoki bu darajada ta’lim jarayonida mavjud 
bo‘lgan falsafiy yo‘nalishlar, maktab, oqimlarning ko‘p turlari mavjud. 
Umumpedagogik texnologiyalarda asosiy falsafiy muammolar 
Pedagogik  texnologiyalar  konsepsiyalarida  eng  aniq  ko‘rinadigan  bir  necha 
bir-biriga  mos  falsafiy  asoslarni  ajratib  ko‘rsatamiz:  materializm  va    idealizm; 
dialektika  va  metafizika;  sseptizm  va  tabiiy  muvofiqlik;  insonparvarlik  va 
antiinsonparvarlik; antroposofiya va teosofiya; pragmatizm va ekzistensializm. 
Materializm.  Ta’lim  ma’lumotlari  milliy  zahiralarida  –  O‘zbekistonning  - 
o‘quv metodik adabiyotlarda eng avval dialektik materializm falsafiy yo‘nalishlar 
aks  ettirilgan.  Maktab  ta’lim  muammolarini  boshqacha  tushunish  sobiq  sovet 
davrida  bema’ni  hisoblangan.  An’anaviy  ta’lim  tizimi  aynan  ana  shu  falsafaga 
asoslangan. Shu bilan  birga jahon pedagogika fani va amaliyotida har tomonlama  
rivojlanish (ma’naviy, g‘oyaviy, intellektual, estetik, jismoniy) masalasini samarali 
hal etuvchi dunyoqarash muammolariga bir qator alternativ yondoshishlar mavjud. 
Insonparvarlik.  Insonni  shaxs  sifatida  qadrlovchi,  uning  erkinligi,  baxti, 
rivojlanishi  va  hamma  qobiliyatlarini  namoyon  etish  huquqini  tan  oluvchi 
dunyoqarash sistemasi. Bu  sistema  inson farovonligini ijtimoiy  hodisani baholash 
mezoni,  tenglik  prinsipini  –  haqiqat,  insoniylikni  esa  jamiyatdagi  munosabatlar 
istalgan  qoidalari  deb  hisoblaydi.  Insonparvarlik  falsafasiga  antroposofiya, 
pedotsentrizm,  erkin  tarbiyalash,  tabiat  muvofiqligi,  neopizitivizm,  pozitiv 
ekzistensilizm kabi yo‘nalishlar qo‘shiladi. 

---

183 
 
Teosofiya  diniy  yo‘nalish  maktablari  mazmun  asosi  hisoblanadi.  Teosofiya 
insonparvarlik  paradigmasi  xalq  pedagogikasida  ancha  chuqur  ildizlarga  ega, 
yoshlarda  yomonlik  va  yaxshilik,  shavqatlilik  xulqi  haqida  tasavvurlarini  ancha 
to‘g‘ri  shakllantiradi.  Antroposofiya  muataassiblik  tuzilishlar,  sektantliklar  bilan 
hech qanday bog‘liqligi yo‘q, u moddiy emas, ma’naviy qadriyatlarni o‘rganishga 
qaratilgan  dunyoqarashga  qat’iy  mo‘ljallangan  maqsadni  ko‘zlaydi,  u  hayot 
maqsadi  haqidagi,  mazmuni  haqidagi  savollarga  javob  beradi.  Pedotsentrizm 
falsafasi antroposofiyaga yaqin. 
Pedotsentrizm.  U  falsafiy  tarbiyaning  bir  yo‘nalishi  bo‘lib,  u  bolaning 
qiziqishlari 
va 
talablarini 
birinchi  o‘ringa  qo‘yishdan  kelib  chiqadi. 
Pedagogikaning  asosiy  vazifasi  bolalar  rivojlanishi  uchun  sharoitlar  yaratish  deb 
biladi. 
Ekzistensializmning  falsafiy  konsepsiyasi  “inson  o‘zidan  nima  qilsa,  ana 
shudir”  tezisidan  kelib  chiqadi.  Klassik  ekzistensializm  vakillari  ekzistensiya 
ma’nosini,  uning  ma’naviy  mohiyatini  negativ  xususiyatli  hissiyot  va 
kayfiyatlardan  (qo‘rquv,  gunohkorlik,  noumidlik)  iborat  deb  bilganlar, 
neaekzistensialistlar esa ko‘tarinkilik, sovuqqonlik, ishonch, kelajakka ishonish va 
umid hissi kabi fazilatlar bilan ekzistensiyani boyitib, ba’zi gumanistik g‘oyalarni 
asos  qilib  oladilar.  Ana  shu  xislatlar  hisobiga  deb  hisoblaydilar  ular,  insonning 
ma’naviy  tanlovi  ongli  va  aniq  bo‘ladi,  uning  dunyoga  faol  munosabati  muhim 
sharti bo‘lib ishtirok etadi. 
Pragmatizm konsepsiyasi (unga neopozitivizm, neofreydizm falsafiy oqimlari 
ham qo‘shiladi) shaxsning intellektual va ma’naviy sifatlari uning noyob tabiatida 
mavjud  bo‘ladi  va  ularning  namoyon  bo‘lishi  eng  avval  insonning  individual 
tajribasi  bilan  bog‘liq  bo‘lishidan  kelib  chiqadi.  Shundan  kelib  chiqqan  holda 
pragmatizm  vakillari  ta’lim  vazifalarini  shaxsning  ma’lum  ma’naviy  sifatlari, 
prinsiplari,  yo‘nalishlari  qadriyatlarini  shakllantirishda  emas,  balki  unga  tabiat 
tomonidan  berilgan  qobiliyatlari,  sifatlari  va  uning  individual  tajribasini  o‘zini 
amalga  oshirish  asosiy  sharti  sifatida  oshirib  borishdagina  deb  hisoblaydilar. 
Muvaffaqiyatga  erishish  inson  hayotining  asosiy  maqsadi  deb  hisoblab, 
tarbiyaning  pragmatik  konsepsiya  tarafdorlari  insonni  oldiga  yuksak  maqsadlar 
qo‘yish,  ijtimoiy  g‘oyalarga  intilishlardan  ozod  etib  muvaffaqiyatni  inson  hayoti 
faqatgina individual doirasi bilan chegaralaydilar. 
Zamonaviy  neopragmatik  falsafa  shaxsning  individuallistik  nuqtai  nazari  va 
uni  insonparvarlik  yo‘nalishi  qarama-qarshiliklarini  murosaga  keltiradi. 
Insonparvarlik  yo‘nalishiga  alternativ  deb  ssientistik  –texnokratikkonsepsiyasi 
hisoblanadi.  Ratsionalizm,  ochiq-oydin  insonparvarlikka  qarshi  nazariya  (Irqiy, 
millatchilik  va  boshqalar).  Ssientizm  dunyoqarash  yo‘nalishi  sifatida  insoniy 
jamiyat madaniyati tizimida fan va texnikaning rolini absolyutizatsiyalashda o‘zini 
namoyon  etadi.  Paradigma  sifatida  qaraladigan  umuman  ilmiy  bilim  namunalari 
tabiiy  va  aniq  fanlarga  xos  bo‘lgan  bilimlar  qurish  uslubi  va  umumiy  metodlari 
absolyutlashtiriladi.  Ssientik  ko‘rsatmalar  aniq  va  texnik    fanlarga  tashqi  taqlid 
qilishda  ifoda  etiladi:  matematik  belgilarni  sun’iy  qo‘llashda,  sxemalashtirishda, 
nazariylashtirishda,  texnologiyalashtirish  va  texnikalashtirishda.  Sseptizmga 

---

184 
 
qarama-qarshi prirodosoobraznost, prirodosoobrazis hisoblanadi: inson tabiiy qobi-
liyatlarini  hisobga  olishga  chaqiruvchi,  ularga  tayanish  hamda  insonning  tabiat 
bilan  birligini,  ularning  o‘zaro  aloqalari  mosligi  va  uyg‘unligini  targ‘ib  qiluvchi 
dunyoqarash,  falsafiy  konsepsiyalarga  qarab  shaxsning  rivojlanishi  va  tashkil 
topishi  asosiy  prinsiplarini  tashkil  qiladi.    “Pedagogik  texnologiya”  tushunchasi 
o‘qitish nazariyasida keyingi paytlarda yanada kengroq tarqaldi.