Abduvahobov Abdushukurning "Badiiy jamoalar bilan ishlash uslubiyoti"

Changqobuz — temir chang. Unda ayollar, erkaklar va ba’zan bolalar 

murakkab bo

£

lmagan kuylarni chalishadi. 0

£

tmishda keng tarqalgan bu i liolg

£

u 

hozir juda kam uchraydi.

 

Qayroq — uzunligi 120-150 mm ga, eni 50—70 mm ga yaqin bo

£

lgan, .illiq 

yupqa tosh. Toshga hech qanday ishlov berilmaydi. U daryo bo

£

yidan layyor 

holda topiladi. Ijrochi har bir qo

£

liga bir juftdan qayroq olib, kaftini siqib va 

bo

£

shatib, qayroqlarni bir-biriga uradi. Quruq chiqillagan tovush idiiqadi. 

Tovush aniqroq va kuchliroq chiqishi uchun qayroqlarga ishlatishdan oldin paxta 

moyi surtiladi. Qayroqdan raqsda, dorbozlar va yog

£

och oyoq o

£

yini 

tomoshalarida foydalaniladi.

 

Miniatyuralarda qo

£

lida qayroq tutgan raqqoslar XVI asrdan boshlab 

lasvirlangan.

 

XX asr boshida qayroq Farg

£

ona vodiysi, Buxoro, Samarqand, Toshkent 

viloyatlari aholisi orasida keng rasm bo

£

lgan, hozir undan kamdan-kam liollarda, 

---

9

 

 

 

Buxoro va Xorazmning qishloq tumanlarida foydalaniladi. Ba’zi- Im’zida 

qayroq o

£

zbek xalq cholg

£

u orkestrlarida ishlatiladi.

 

Qoshiq — ichki tomoni yarimsferik (o

£

yilgan) yog

£

och qoshiq, tut 

yog'ochidan taxminan 100—120 mm uzunlikda kesib tayyorlanadi.

 

Juftlab tasma bilan bog

£

langan 4 ta qoshiq bo'ladi. Ijrochi har bir qo

£

liga 1

 

lr juftdan qoshiq olib, kaftini siqib-ochish va bilagini silkitish orqali tovush 

chiqaradi. Qoshiqdan raqqoslar ritmni bo'rttirish uchun foydalanishgan 

АЛ

 asr 

boshigacha Farg

£

ona vodiysi aholisi qoshiqdan foydalangan, hozir i u yerda 

ham qoshiq kamdan-kam ishlatilmoqda. Ba’zan milliy mavzuda ! yaralilgan 

xoreografik asarlar ijro etilayotganida qoshiqning o

£

ziga xos chi- qillashmi 

eshitish mumkin.

 

sap

°

y

 ~ 

ikki

 y°g‘och yoki suyak tayoqcha shaklidagi, uzunligi 400 

500 mm bo lgan shaqildoq. Tayoqchalarga sim halqalar kiygizilgan bir yoki 

ikki temir chambarak bo

£

sh qilib o'rnatiladi. Jarangli tovush bir, necha usulda: 

tayoqchalami bir maqomda silkitish, tayoqchalarni bosh barmoq bilan unsh va 

ijrochi qo

£

lini olg

£

a harakatlantirib tayoqchalarni o

£ 

yelkasiga salgina urishi 

yo

£

li bilan chiqariladi.

 

i 

Sa

?'

ln

' !

ayyor fokuschil

ar, hayvon (echki, ayiq, maymun) o

£

rgatuvchi- lar va 

darvishlar ishlatishgan. Hozir teatr postanovkalarida (ayniqsa, baletda)

 

jo r bo luvchi asbob sifatida va, o

£

zbek xalq cholg

£

u orkestrlarida epizodik 

tarzda ishlatiladi.

 

Zang — qizil mis yoki jezdan yasaladigan qo

£

ng

£

iroqcha yoki shaqildoq 

Katta zang tuya bo

£

yniga, maydarog

£

i - mayda hayvonlarga, kichkina 

dumalog 

I

 charm bilaguzukka osiladi. Raqqoslar bilaguzuklarni qo

£

l va 

oyoqlanga taqib, ritmni bo

£

rttirish uchun foydalanishgan.

 

Puflama sozlar

 

,

Nay

 ~ 

ko

‘

nda

l

a

ng tutiladigan fleyta. Tayyorlanadigan materialdan kelib chiqib 

har xil: yog

£

ochdan tayyorlangani og

£

ochnay, bambukdan tayyor angam - 

garovnay, oq tunukadan tayyorlangani - misnay, jezdan tayyorlangani - 

binnchnay (birlnjnay, birichnay) yoki ko

£

pincha u ham misnay deb ataladi.

 

Nay - uzunligi 400-600 mm bo

£

lgan silindr shaklidagi trubka. Yuqori yopiq 

uchi (boshchasi)da havo puflash uchun teshikcha, quyi qismida 6 asosiy 

---

10

 

 

 

teshikcha ochiladi. Og'ochnay va garovnayda yana bittadan qo

£

shim- cha 

teshikcha bo'ladi. U puflanadigan teshik bilan birinchi (yuqoridagi) asosiy 

teshik oralig'ida bo

£

ladi va unga qog

£

oz yopishtirib qo

£

yiladi; uning vazifasiz 

tovushga alohida ohang baxsh etishdan iborat.

 

Chalayotganda nay boshchasi chap tomonga qaratilib, ko

£

ndalang tuti- 

ladi, tasmasimon havo oqimi puflanadigan teshikcha chetiga yuboriladi 

natijada qattiq bo

£

lmagan xushtaksimon kuchli tovush chiqadi Sozning 

tovushqatori diatonik, septima hajmida, qattiq puflaganda ikki yarim 

oktavagacha kengayadi. Ijrochilar oraliq applikaturani, shuningdek teshiklami 

barmoqlar bilan qisman yopish usulini qo

£

llashadi, natijada xromatik 

tovushqatorning istagan tovushini chiqarish mumkin bo

£

ladi. Nay texnik 

jihatdan harakatchan bo

£

lib, unda turli melizmlar (qaltiroq tovush, forshlaglar

 

va h. к.), keng oraliq sakrashlar, passajlar oson ijro etiladi, shtrixlar (|o‘llaniladi.

 

Nay 0‘rta Osiyoning ko‘hna fleyta sozlari jumlasiga kiradi. Uning tuzi- 

lishini va chalinishini al-Forobiy (870—950) va Ibn Sino (980—1037) o‘z 

asarlarida tavsiflashgan. Nay XVI—XVII asrlarga oid miniatyuralarda 

uchraydi, bu hoi ushbu soz o‘sha olis davrlarda ham ommalashganligidan 

darak beradi. Nay 0‘zbekistonda eng ko‘p tarqalgan puflama sozlardan 

l)o‘lib, yakkanavoz tarzda ham, torli xalq cholg'u ansambllari tarkibida ham 

ishlatiladi.