55
xususiyatlarga ega bo`lishlik, qabihlik, yovuzlik”(O”TIL.II.36-bet) Ushbu
parchada adib insonga, kitobxoniga murojaat etib,
yaxshilik so`zining “
ijobiy
sifatlarga ega bo’lish” ma`nosi bilan
yomonlikso`zining
“salbiy sifat va
xususiyatlarga ega bo`-lish” ma’nosidagi zid semalarini aytmoqda. Yana
dono
so’zi
“aql-zakovatli, donishmand, oqil” (O’TIL Itom.234-bet) ma’nosini,
nodon
fors-tojikcha so’z bo’lib, ”
ilm-ma’rifatdan xabari yo’q,ongi, tushunchasi past,
qoloq”
(O’.T.I.L.I tom.506-bet) ma’nosini bildiradi. Ushbu o`rinda shoir ko`p
ma`noli so`zlarning ma`no qirralarini ochish barobarinda antonimlarning ham
g`o`zal na`munasini yaratgan. Antonimlari ijodkor fikrini izohlashda dalil va izoh
sifatida qo‘llangan.
Tirik beg kishika
kerak edgu yang,
Kerak bo’lsa bulg’ay qamug’ edgu nang.
Esizka nekulug kerak mal, tavar,
Necha kirsa bo’lg’ay
chig’ay birla
teng.
***
Tirik beg kishi-gun go’zal xulq-chiroy,
Kerak bo’lsa davlat, topar u kiroy.
Tubanga
tovar -mol,kerakmi? Nega?
U bo’lsanecha
boy tengidur
gadoy.
(
www.ziyouz.com
kutubxonasi )
Ushbu baddagi
gadoy,
boy leksemalari leksik anbtonimlik munosabatini hosil
qilgan. Bunda
boy- so’zi ko’chma ma’noda qo’llangan bo’lib,asli
“iqtisodiy
jihatdan mustahkam, hech narsadan kamchiligi, muhtojligi yo’q, hamma narsadan
badastir, to’kis, badavlat”(O’TIL.I.126-bet) ma’nosini bildiradi. Asl ma’nodagi
to’kislik, badastirlik semasi
gadoy so’zining
“tilanchilik bilan kun kechiradigan
56
tilanchi” (O’TIL.I.182-bet)ma’nosi bilan o’zaro munosabatga kirishgan va ma’no
rang-barangligini ta’minlashga xizmat qilgan.
Kontekstual antonimiya – o`zaro zid ma`no ifoda
etmagan leksemalarning
ma`lum kontekst ichida so`zlovchi yoki muallif
tomonidan antonimik
munosabatlarga kiritishidir. Bunday holatlar ko`p hollarda she`riy misralarda
uchraydi.shu jumladan, “Qutadg’u bilig” asarida ham:
Qul arslan bo’lu bersa
otqa bashi,
Bu
it barcha
arslan bo’lur o’z tushi.
Qali bo’lsa arslanqa it bashchisi,
Bu arslan bo’lur barcha it saqishi.
***
Gar
itlarga
arslon bo’larkan boshi,
Bu itlar bo’ladi u arslon tushi,
Gar arslon to’dasiga it bo’lsa bosh,
Bu arslonlar itning bo’lar tengdoshi.
(
www.ziyouz.com
kutubxonasi )
Mazkur bandda matn ichidagina antonim bo’lib keluvchi leksemalardan
it
so’zi
–“uy-ro’zg’orni qo’riqlash, ov ovlash va shu kabi maqsadlar uchun
saqlanadigan to’rt oyoqli sut emizuvchi uy hayvoni”(O’TIL.II. 240-bet),
arslon esa
“mushuksimonlar
oilasiga
mansub
bahaybat
yirtqich
sutemizuvchi
hayvon;she’r”(O’TIL.II. 240-bet) ma’nosini bildiradi. Bu leksemalar leksik
antonimiya bo’lmasada, ulardagi semalar: “it” lesemasidagi “uy havvoni”semasi
bilan arslon leksemasidagi “yovvoyilik,yirtqichlik” semasi o’zaro antonimlikni
vujudga keltirmoqda.
Qilinchi qari o’g’lan uzluk uqush,
57
Uqush qayda bo’lsa, angar bar,yapush.
Do'stlaringiz bilan baham: