Abdullayeva sarvinoz

O’Z  QATLAM  VA  O’ZLASHGAN  QATLAM   SO’ZLARI 
 
Hozirgi  o`zbek  adabiy  tilining  lug`at  boyligi    o`zbek  tilining  butun  tarixiy 
taraqqiyoti    davomida  shakllangan  hodisadir.  Undagi  so`zlarning  paydo  bo`lish 
davri va kelib chiqish manbai ham har xildir.  
Umuman, har qanday til o`z lug`at boyligi va grammatik qurilishiga ega bo`ladi. 
Lekin xalqlar o`rtasidagi uzoq tarixiy davrlar mobaynida davom etadigan iqtisodiy, 
siyosiy,  madaniy  aloqalar  bu  xalqlarning  tillariga  ham  shubhasiz,  o`z  ta`sirini 
ko`rsatadi. Natijada bir tilga xos  fonetik, leksik va boshqa elementlar ikkinchi bir 
tilga  o`tib,  o`zlashib  ketadi.  Bunday  o`zaro  ta`sir  etish  ,  ayniqsa  leksikada  kuchli 
bo`ladi.  
O`zbek  xalqi  ham,  o`z  tarixiy  davrlarida  boshqa  xalqlar  bilan  iqtisodiy,  ma-
daniy, siyosiy aloqada bo`lganlar va bu xalqlarning tili o`zbek tiliga ma`lum dara-
jada o`z ta`sirini qoldirgan. Xususan, boshqa tillardan o`zbek tiliga ko`plab so`zlar 
o`zlashganini shu ta`sir bilan izohlash mumkin. Natijada o`zbek tili lug`at xazina-
sida leksik qatlam ham yuzaga kelgan.
13
 
O`z  qatlam  –  o`zbek  tili  leksikasining  umumturkiy  so`zlar  va  sof  o`zbek 
so`zlaridan iborat qismlari. 
Sof    o`zbek  tili  leksikasi  qatlamiga  o`zbek  tilining  mustaqil  til  bo`lib  shakl-
langan davrdan to bugunga qadar yasalgan so`zlar kiradi. Bu so`zlar faqat o`zbek 
tilining o`zida paydo bo`lganligi sababli umumturkiy hamda o`zlashma so`zlardan 
farqlanadi.  O`zbekcha  so`zlar  o`zga  tillardan  olinmay,  o`zbek  tilining  o`z  ichki 
manbalari asosida yuzaga kelgan.
14
 
                                                           
13
Shoabdurahmonov Sh va boshqalar. Hozirgi o`zbek adabiy tili.Toshkent:1980 
14
Jalilova N.O`z qatlam asosida qon-qarindoshlik atamalarining shakllanishi”Til va adabiyot ta`limi” jurnali.2009:  1-
son.60-bet. 
 

---

20 
 
1.    Umumturkiy  so`zlar  o`zbek  tili  leksikasining  eng  qadimgi  lug`aviy 
birliklaridir.  Ularning  aksariyati  hozirgi  qozoq,  qirg`iz,  turkman,  ozarbayjon 
tillarida ham saqlangan; 
2.  Sof  o`zbek  tillari  –  o`zbek  tilining  o`zida  yasalgan  leksemalardir.  Ular  o`z 
qatlamning  ikkinchi  qismini  tashkil  qiladi.  Bunday  yasalishning  quyidagi  turlari 
bor:  a)  semantik  usul  –  ma`no  taraqqiyoti  mahsuli  sifatida  yangi  leksemaning 
yuzaga kelishi: ko`k –rang, ko`k- osmon kabi;  b) affiksatsiya usuli – bunda o`zak 
va affikslar turli til materiallari bo`lishi mumkin, ammo ularning qo`shilishi o`zbek 
tili  tarkibida  yuz  beradi,  o`zbek  tilinig  so`z  yasash  qoliplariga  asoslanadi,  shu 
sababli bunday yasama so`zlar o`zbek tilining o`z qatlami birligi sanaladi.Masalan,