3. Shaharsozlikda ekologik yondoshuvlar. Shaharsozlikning rivojlanishida (boshqa fanlar qatoridagidek) ekologik muammolarning dolzarbligi qatorida ekologik yondashuvlarni qo‘llash maʼlum rol o‘ynaydi. Ekologik yondoshuv xar qanday obʼektni uning muxit bilan munosabatlarini tadqiqotchilik nuqtai nazaridan ko‘rib chiqishdan iboratdir. Ekologik yondoshuv ko‘rib chiqish uslubini belgilaydi va nafaqat inson ekologiyasi, balki xar qanday obʼektni muxitda ko‘rib chiqishga xam taalluqlidir. Bu maʼnoda undan foydlanish inson ekologiyasi, biologik ekologiya va boshqa ekologik soxalardan kengroqdir. Ekologik yondoshuv tadqiqotchilik predmeti yangi konstruksiyasiga: «muxitdagi obʼekt (subʼekt)», “muxit ekologik yondoshuvlarga” ko‘ra bir qator yangi tadqiqotchilik imkoniyatlarini ochadi. Bu bo‘limda shaharsozlikda ekologik yondoshuvlarni qo‘llash bilan ochiladigan baʼzi bir yangi pozitsiyalar ko‘rsatiladi.
Ekologik yondoshuvning quyidagi xususiyatlarini aytib o‘tish mumkin:
• xodisalarni “obʼekt muxit” kompleks munosabatlarini amalga oshirishi sifatida ko‘rib chiqiladi; bu munosabat nafaqat inson ekologiyasi doirasida, balki “madaniy muxitdagi obʼekt”, antropogen muxitdagi tabiiy obʼekt va boshqalar kabi aloqalarni xam ko‘rib chiqish lozim;
• ko‘rib chiqilayotgan “obʼekt-muxit” munosabatlari tanlab olish bilan tavsiflanadi va “qiziqish (extiyoj) – imkoniyat” sxemasi buyicha amalga oshadi;
• muxit “ko‘rilgan” bosqichlar iyerarxiyasi sifatida tasaavvur etiladi, ularning xar biri teng darajada o’z imkoniyatlarini obʼektga ochadilar (sistemali yondoshuvdagi nisbatan mustaqil bosqichlardan farqli);
• muxitda obʼekt xarakatini muxit xolati va tarkibining o‘zgarishi sifatida ko‘rib chiqish;
• muxitni uning tabiiy rivojlanish dinamikasida ko‘rib chiqish.
Muxit yondoshuvining bu va bir qator pozitsiyalari anaʼnaviy ko‘riladigan xodisalarni yangicha ko‘rish va bilimlar doirasini tegishlicha kengaytirish imkonini beradi. Shaharsozlik muxitni xuddi turar joy kvartalidan regional va global axoli joylashuvi tizimigacha bulgan iyerarxik bosqichlar sifatida shakllantiradi. Bu iyerarxiya loyihalash bosqichlari va yechiladigan masalalar (vazifalar) tegishli doirasi bilan mustaxkamlanadi. Ekologik yondoshuvlardan foydalanish shaharsozlik iyerarxiyasini yaxlit muxitini shakllantiruvchi «kurilgan” bosqichlar tizimi sifaida yangicha tasavvur etish imkonini beradi, unda barcha resurslar va imkoniyatlar iyerarxiyasi uygunlashadi. Shunga ko‘ra “subʼekt-muxit” munosabatlari maʼlum iyerarxik gorizont bilan cheklanmasdan, balki subʼektning kizikishlari barcha yi\indisidan iborat bo‘lib, muxitning barcha imkonyatlari bilan munosabatda buladi. Bunda tadqiqotchilik vazifasining qo‘yilishi iyerarxik boskichlar bilan emas, balki subʼektning isteʼmolchilik kiziqishlari tanlovi bilan chegaralanadi.
Ekologik yendoshuvlardan foydalanish tabiatni qo‘riqlash vazifalari iyerarxiyasi to‘g’risidagi tasavvurga maʼlum bir korrektivalar kirgizadi. Maxalliy tizimlarning ancha murakkab yukori hududiy bosqichlar tizimiga iyerarxik qurilgani to‘\risidagi umumiy tasavvurga javob beruvchi tabiiy landshaft elementarini o‘zaro boglik xolda ko‘rib chiqish lozim. Bunday yondoshuv vertikal buyicha tabiatni ko‘riqlashni yagona dasturini shakllantirishni nazarda tutadi. Bu xolda shahar tabiiy komponentlari tizimini regional, mamlakat yagona tabiiy karkasi tuzuvchilari sifatida qaromoq lozim. Shuning uchun regional tabiatni kuriklash va kayta tiklash (u yerda ekologik muvozanatni saklash vazifalari kuyiladi), shaxar va aglomeratsiya uchun (u yerda landshaft tabiiy komponentlarini kisman kayta ishlab chikarish masalasi qo‘yiladi) muammolarni bo‘lish mumkin emas. Tabiiy karkasni elementlari tabiiy komplekslarining degradatsiyasi bo‘yicha emas balki tabiiy kayta ishlab chiqarish jarayonlarining tabiiyligi darajasi buyicha ajratiladigan yagona hududiy tizim sifatida tasavvur etmok lozim. Tabiiy karkasda modda, energiya va informatsiyaning hududiy qayta taqsimlanishi va almashuvi tizimi xam yagonadir, u turli hududiy boskichlarda va o‘zaro bog’liq aholi joylashuvi tumanlari tizimini loyihalashda o‘zaro bog’liqlikni talab qiladi.
“Inson-tabiat” munosabatlarini vaqt davomida ko‘rib chiqish lozimligi ishlab chikarishni kurib chiqish konsepsiyalarini tuldirishni nazarda tutadi. Shaharsozlikda ekologik yondoshuvlar juda sermaxsul bo‘lishi mumkin va bir qator yangi kasbiy nuqtai nazar to‘g’risida gapirish mumkin, ularga quyidagilar kiradi:
1. “Shakllanadigan” obʼektdan “ko‘riqlanadigan” obʼekt sifatida shaxarni tabiatga qarama-qarshi qo‘yishdan tabiiy-antropogen muxitni kompleks kayta ishlab chiqarish pozitsiyasiga utish;
2. Tabiiy-antropogen muxit muammolarini barcha bosqichlarda to global darajagacha yaxlit ko‘rib chiqish, bu yangi siyosiy, dunyokarash yondoshuvlar lozimligini belgilaydi;
3. Muxitni inson hayot faoliyatida tanlab foydalanadigan yagona imkoniyatlar tizimi sifatida tushunish. Bu sodda tushuniladigan resurs tabiatdan foydalanish va xujalikni joylashtirishdan ijtmoiy manfaatlarni keng kompleksini xisobga oluvchi kompleks va bikir dasturlarga utishni talab qiladi;
4. Muxit bosqichlarining “ko‘rilganligi” to‘g’risidagi tasavvur loyixalash bosqichlari orasida ancha mazmunli aloqalar kerakligini belgilaydi, loyihalash yuqori bosqichlari dasturlariga bugun yechiladigan ancha detal ishlanmalardagi masalalrning qo‘shilishi va teskarisi, shaharlar va aholi joylashuvi tumanlarining aloxida elementlaridagi o‘zgarishlar taʼsirida yukori bosqichlardagi yechimlarning katta xarakatchanligi;
5. Shaharsozlik loyihalashda shaharsozlik landshaftlari tabiiy va antropogen elementlari munosabatlarining tiklanish dinamikasi va kelajak evolyusion rivojlanishini xisobga olish lozimligi;
6. Loyihalashda muxit tugrisida turli xil landshaftlarning makoniy mozaikasi xaqida emas, balki imkoniyatlarning yangi tarkibi to‘qrisida ekologik tasavvurlarni xisobga olish. Bu huduni bir xil tumanlashtirish to‘g’risidagi tasavvurlarni kengaytirish va muxit fragmenti to‘g’risida «ko‘p qavatli” tassavurning maksadga muvofikliligiga olib keladi.
Ekologik yondoshuvlar kasbiy ongga endi tatbik etilayapti, shuning uchun bu yerda belgilangan yo‘nalishlar konkret ammaliy vazifalardan ko‘ra, ko‘proq yondoshuvlar rivojlanishining umumiy tendenitsiyasini tavsiflaydi. Ularni qo‘yish uchun ancha detal ishlanmalar lozim.
