Abdullayev Mehriddin

Muvofiqlash layoqatlarining namoyon

bo‘lish shakllari va baholash mezonlari

Mezon – biron narsani baholash, aniqlash yoki sinflarga ajratish belgisi. Tabiiyki, muvofiqlash layoqatlarining (ML) mezonlari bo‘lib insonning muvofiqlash imkoniyatlari saviyasini o‘lchash, baholash belgilari xizmat qiladi.

MLni baholash bosh mezonlari sifatida to‘rtta asosiy belgi ajratil- gan:

1. 
   Harakat bajarilishining to‘g‘riligi, ya’ni harakat talab qilingan maqsadga olib keladi;
   
2. 
   Natija tezligi.
   
3. 
   Harakat va amallarning samaradorligi.
   
4. 
   Insonga kutilmagan murakkab vaziyatdan chiqishga yordam beradigan harakat topqirligi.
   

Mazkur mezonlarning sifat va miqdor tomonlari mavjud. MLning sifat tavsiflarini baholash asosiy mezonlariga, moslik, maqsadga muvofiqlik va tashabbuskorlik, miqdor mezonlariga – aniqlik, tez- korlik, tejamkorlik, harakatlarning turg‘unligi va ko‘p kuch talab qilmasligi kiradi. Amaliyotda ushbu mezonlar bilan bir qatorda boshqalar ham e’tiborga olinadi. Ko‘p hollarda MLning belgilari alohida emas balki bir-biri bilan yaqin bog‘langan holda namoyon bo‘ladi. Shuning uchun, MLni ta’riflashda bir martalik mezonlardan

tashqari, ikki yoki undan ko‘p belgilar bo‘yicha MLning rivojlanish darajasi haqida xulosa qilish mumkin bo‘lgan majmuaviy mezonlar keng qo‘llaniladi. Bunday majmuaviy mezonlar qatorida maqsadli harakat amallarining yoki bu amallar yig‘indisining bajarilish sama- radorligi ko‘rsatkichlari ham bor. Masalan, ML, 3 kishi 10 yoki 3 kishi 15 m.ga yugurish, koptokning (qo‘llar, oyoqlar bilan) harakat yo‘nalishini o‘zgartirib yugurishda boshqarish natijalari; yakkakurash va sport o‘yinlarida himoyachi yoki hujumchining harakat amallari- ni bajarish samaradorligi; to‘satdan o‘zgargan sharoitlarda harakat amallarini qayta muvofiqlash tezligi ko‘rsatkichlari bilan o‘lchanadi. Biroq sanab o‘tilgan MLni baholash mezonlari, zamonaviy ilmiy ma’lumotlarga binoan, murakkab tuzilishga va o‘ziga xos turlarga ega. Xususan, harakatlar aniqligini nazarda tutganda, qanday aniqlik haqida so‘z ketayotganini aytib o‘tish zarur, chunki aniqlik jarayon yoki final xususiyatga ega bo‘lishi mumkin. Aniqlik final xususi- yatga ega bo‘lgan holda, u merganlik bilan bir xil. ML, baholashning aniqligi, harakatning turli ko‘rsatkichlarini o‘lchash, birlashtirish, bilan tavsiflanishi mumkin. Aniqlikning ba’zi ko‘rsatkichlari bilan o‘zaro moslik yo‘qligi aniqlangan. Harakatlar amplitudasini yaxshi differensiyalash mumkin, lekin nisbatan yomon qaytarilgan holda, ya’ni berilgan ko‘rsatkichni qaytarish. Bu MLning boshqa belgilari- ga ham tegishli.

Harakatlar tejamkorligi MLning xusuiyatlaridan biri sifatida ortiqcha va keraksiz harakatlarsiz, zarur quvvatni kam sarflash bilan tavsiflanadi. U nafaqat harakatlar texnikasi samaradorligiga, balki shug‘ullanuvchilarning jismoniy tayyorgarligi darajasiga ham bog‘liq. Tejamkorlik harakat natijasini, unga erishish uchun sarflangan xara- jatlarga nisbati bilan aniqlanadi.

Turg‘unlik – asosiy biomexanik harakatlar va biron mashqda ko‘rsatilgan natijaning kichik xili. U e’tiborga olinayotgan ko‘rsat- kichlarning eng kichik tarqoqligi bilan tavsiflanadi. Tarqoqlik, ya’ni ko‘rsatilgan natijalardagi farq qancha kichik bo‘lsa turg‘unlik shun- chalik katta bo‘ladi.

Turg‘unlik haqida so‘z yuritganda, avvalo, natijaning yoki qan- daydir boshqa tavsifnomalarning belgilangan qiymatlar va chegaralar sohasida bo‘lishi nazarda tutiladi. Bu soha qanchalik kichik bo‘lsa, yuqori va quyi chegaralar yaqin va ko‘rilayotgan ko‘rsatkichning

sohasiga tushish foizi yuqori bo‘lsa, turg‘unlik shunchalik katta bo‘ladi.

Harakat tizimi tavsifnomalarining o‘ta chetlashishi harakatlarni boshqarish samaradorligini pasaytiradi (N.A. Bernshteyn, 1947; D.D. Donskoy, 1968). Boshlovchilarda harakat amallarini egallash jarayo- nida turli ko‘rsatkichlar chetlashuvi katta harakatlar aniq bo‘lmaydi. Texnikani egallab borgan sari harakatlar aniq bo‘ladi, chetlashuvlar kamayadi.

Takomillashuv muvofiqlash natijalarining yuqori saviyasini va ularning turg‘unligining ta’minlaydi. E’tibor berish lozimki, natijalar turg‘unligini ortishi doim ham uning saviyasini ortishiga olib kelaver- maydi. Masalan, gimnastning halqalarda 7,0-7,2 ball oralig‘ida baho- langan natijasi, 8,5-9,0 ball oralig‘ida baholangan natijaga qaraganda katta turg‘unlik darajasidan guvohlik beradi. Agar gimnast, aytay- lik halqalarda 8,0 dan 8,5 gacha ball olsa, avval 7,8 dan 8,0 gacha ball olgan bo‘lsa turg‘unlik kamaygan bo‘ladi, garchi natija darajasi ko‘tarilgan bo‘lsa ham.

Harakat amallarining samaradorligi nafaqat turg‘unlik, balki mashq- larning ishonch bilan bajarilishi bilan ham belgi-lanadi. Ushbu ko‘rsat- kichlar, qandaydir ma’noda o‘zaro bog‘langan bo‘lsalarda, harakatlar tizimining turli xossalarini tavsiflaydi. Ishonchlilik, insonning hali yaxshi o‘rganilmagan ko‘rsatkichlaridan biri. Muammoning murak- kabligi, inson tanasini boshqarish mexanizmining murakkabligidandir.

B.N. Korenbergning (1970) fikricha, ishonchlilik – belgilangan nati- jali harakatlarni bajarish ehtimoli yoki belgilangan vaqtdagi maqsadli samara. Mashqlarni bajarish ishonchliligining mezoni bo‘lib, belgilan- gan darajaga erishish yoki undan ortish xizmat qiladi. Agar mashqlar belgilangan darajadan past saviyada bajarilsa, bu harakatlar ishonch- liligining darajasini pastligini ko‘rsatadi. Masalan, gimnastning bel- lashuvlarda ma’lum mashqlar uchun 9,5 ball baho olish imkoni bor va bu uning hozirgi vaqtdagi tayyorgarlik va sport mahorati saviyasidir, agar u 9,5–9,7 ball olsa ishonchlilik yuqoriligini, agar 7,5–8,0 ball olsa o‘rtacha yoki pastligini ko‘rsatadi. Birinchi holda turg‘unlik va ishonchlilik mos kelmoqda, ikkinchisida esa yo‘q.

Bu yerda ikki tur ko‘rsatkichlarni ajratish lozim:

1. 
   Mutlaq – shaxsning kuch, tezlik, tezlik-kuch qobiliyatlari dara- jasini hisobga olmasdan.
   
2. 
   Nisbiy (parsial) – bu qobiliyatlarni hisobga olib, qandaydir yo‘l bilan chetlatilgan holda.
   

Asosiy MLga quyidagilar kiradi:

• 
  harakatning turli o‘lchamlarini differensiyalash layoqati (vaqt,
  

fazoviy, kuch va boshq.);

• 
  fazoda mo‘ljal olish layoqati;
  
• 
  muvofiqlash saqlash layoqati;
  
• 
  harakatlarni qushish (kombinastiyalash) layoqati;
  
• 
  o‘zgaruvchan vaziyatga va vazifaning g‘ayrioddiy qo‘yilishiga
  

ko‘nikish layoqati;

• 
  belgilangan sur’atlarda vazifalarni bajara olish layoqati;
  
• 
  harakatlar ta’sirchanligi vaqtini boshqarish layoqati;
  
• 
  harakatning turli belgilarini, ularning bajarilish shartlarini va
  

umuman vaziyatning o‘zgarishini oldindan ko‘ra bilish layoqati;

• 
  mushaklarni unumli bo‘shashtira olish layoqati.
  

Amaliyotda barcha ko‘rsatilgan layoqatlar toza holda emas, balki murakkab o‘zaro bog‘liqlikda uchraydi. Harakat amaliyoti turining o‘ziga xosligi ushbu muvofiqlash layoqatlariga turli talablar qo‘yadi. Faoliyatning bir turida ma’lum layoqatlar muhim o‘rin egallasa, boshqasida ikkinchi darajali bo‘ladi.

Mazkur o‘ta muhim layoqatlar sport yo‘nalishlarida ko‘p jihatdan muvaffaqiyatni belgilaydi. Shuning uchun muvofiqlashga tayyorla- nish jarayonida ularning rivojlanishiga alohida e’tibor bilan qarash harakatlarni muvofiqlash qobiliyati bir qator ruhiy-fiziologik omillar bilan belgilanishini nazarda tutmoq lozim. Bular:

1. 
   Sensor tizimning funksional holati.
   
2. 
   Markaziy asab tizimining tana holatini boshqarish va alohida qismlarini harakatlantira olish darajasi.
   
3. 
   Insonning harakatlarni yodda saqlab qolish va ularni qaytara olish imkoniyati.
   

Harakat muvofiqliligi ko‘p jihatdan shug‘ullanuvchilar tomonidan harakat vazifalarini tushunishlari va uni hal qilishning aniq usulini topa olish qobiliyatlariga bog‘liq.

Turli yosh davrlarida, muvofiqlash layoqatlarining alohida turlari- ni rivojlanishida notekislik kuzatiladi. 15-16 yoshga kelib ularning ancha yaxshilanishi kuzatiladi. Bu yoshda yoshlarning rivojlanish darajasi kattalarnikiga yaqinlashadi.

3.