Абдуллаев А. педагогика фанлари номзоди, доцент; Хонкелдиев Ш. Х. педагогика фанлари доктори, профессор

11.2. Ҳаракатни кўрсатиш орқали ҳис килдириш усулиятлари
Бу гуруҳдаги усулиятлзр шуғулланузчиларга ҳаракат фаолиятини бажарилишни кўриш ва эшитиш орқали таъминлайди. Кўриш, бажарилаётган пайитдагк эшитиш ҳам шуғулланувчиларда ҳаракат фаолияти хакида ҳар томонлама кенг тасаввур ҳосил килади, бу назбатдаги такрорлаш учун тахминий асосни кенгайтиради. Кўргазмали ҳис қилдирйш нисбатан чуқуррок, тезроқ ва пухтароқ узлаштиришга имконият беради, ўзлаштириладиган ҳаракат фаолиятига кизиқишни орттиради. Болаларни ўқитишда кўргазмали ҳис қилдиришда муҳим роль ўйнайди. чунки уларда таклид килиш, гирик мисолларга бевосита ижрони кўришга интилиш жуда кучли ривожланган.
Кўрсатиб ҳис эттириш шундагина қўл келадики, качонки, машкни ижросини к.ўриш орқали кабул кидинаётган ҳаракат фаолияти структураси тушунарли ва ўқувчи онгига етган бўлса, улар таълим жараёнидаги фаол ва самарали фаолия'гга туртки Зулади. Агарда. шуғулланиш жараёнй жонсиз, фаолиятлар иомигагина бажарйлйши мумкин, бунда ўқувчилар пассив йжрочига айланади. Натижада ўрганувчи ўзининг ҳаракат фаолиятини таҳлил қилишта ҳаракат килмай, диккат эътиборини ҳаракагнинг ташки томонига кўринишига каратади холос, бу ўз навбатида, психик жараёнларнинг активлигини пасайтиради, фикирлашнинг бир томонлама бўлишига олиб келади.
Ҳаракат фаолиятининг ўқитувчи (ёки ўқувчи) томонидан намойиш қилниши жисмоний тарбия таълимида зарурий кенг таркалган усулиятлардан ҳисобланади.
Ўқувчининг онги унга кўргазмали сингдирилганига тақлид килиб ўрганиш тахлил қила олиш қобилиятига боғлиқ. Агар ўқувчи кўрганини таҳлил қила олса ва у таҳлилга ўргатилган бўлса, унда тақлид килиш ўқувчининг билими, ўзлаштириш кобилиятини ўсиши учун самарали усуллардан бирига айланади. Ўкитувчининг сўзисиз тақлид килиш "кўргину бажар" принципи асосида ўқитиши, курган машқини бажарилишини тушунмай, фикрламай мантиқсиз такрорлашга айланади. Натижада ўқувчи ўқитувчиси кўрсатганини кўр-кўрона бажарадиган, ҳаракат фаолиятларининг асосий қонуниятларинииг англамайдиган ижрочиларига айланиб қолишига йўл қўймаслик лозим.
Кўрганига тақлид килиш асосан ўкувчининг ёши ва жисмоний тайёргарлиги даражасига боғлик. Кичик мактаб ёшидаги болаларда тақлид қилишга интилиш, синчковлиги, қизиқувчанлиги орқали содир бўлади (асосан, катталарга ўхшашга уриниш), катта мактаб ёшидаги болаларда эса ҳаракат фаолиятига онгли муносабат, ҳаракат техникасини тушуниб, осонроқ ва тезроқ эгаллашга интилиш асосида содир бўлади.
Кўрганига тақлид килишнинг самарадорлиги тўрт факторига боғлиқ:
1) ўқувчиларнинг тақлид қилишга тайёрлиги, уларнинг тайёргарлиги даражасининг тақлид қилинадиган объектнинт ўрганишдаги кийинчилигига мувофиклиги, шунга кўра, жисмоний машқ ижроси қийинлиги шундай даражада бўлсинки, уни эгаллаш учун ўқувчидан фақат максимал зўрикиш талаб қилинсин;
2) ўқувчиларнинг тақлид объекти ҳақидаги тасаввурларини тўлалиги;
3) ўкувчида қизиқишга сабаб бўладиган тақлиднинг таълимга хос туб мотиви учун имкон яратиш, уни моҳияти даражасини фарқлай билаш;
4) ўқувчини тақлидга хоҳиши, кузатаётганини актив такрорлаш (В.В. Белинович, 1958).
Жисмоний машкни кўрсатиш учун қўйиладиган методик талаблар:
а) ўрганилаётган ҳаракат фаолиятини ижодий такрорлашга имконият очиш мақсадида кўрсатишни коментария килиш билан олиб бориш;
б) кўрсатиш пайитида ўкувчиларнинг ўқитувчининг эмоционал ҳолатига тақлид қилишини эътибордан четда қолдирмаслик оркали таълим жараёнига муносабатни шакллантириш муҳим аҳамият касб этади.
Кўрсатишнииг мазмунини ўқитиш вазифалари мазмунига мувофикдиги:
а) кўриши орқали тўла тасаввур ҳосил қилиб, машқни такрорлай билиш, кўрса-ю ҳаракатини бажара олмаса талхлимда Самара, бўлмайди;
б) ҳаракат фаолиятини эгаллаш, ўрганишни кўрсатиш талаб этилса, машқ техникасининг ижроси кўрсатувда ишдивидуаллаштирилиши ва спорт маҳоратини юкори даражада ифодалайдиган бўлиши лозим;
в) ўқувчи диққатини алоҳида ҳаракатларга ва акцентлаштирилган зўрикишларга каратиш лозим бўлиб қолса, кўрсатишда машкнинг айнан ўша жойлари такрорий, урғу бериб, секинлаштирилиб намоён килинади, аниқ бўлмаган, палапартиш кўрсатишларга йўл кўйилмаслиги, ижро эса ўқувчилар томонидан намуна сифатида кабул килиниши керак бўлади.
Жисмоний машкни ўкувчи томондан кўрсатишга куйидаги ҳолларда рухсат берилиши мумкнн:
а) ўкитувчи саломатлиги ёмонлиги туфайли ҳаракат фаолиятини кўрсата олмаса;
б) кўрсатишда ўкитувчи имкони бўлмай ноқулай ҳолатда қоладиган ҳолатда луриб қоладиган бўлса (масалан, боши ерга қараб ёки ўқувчиларга орқаси билан туриб қолса);
в) ўкитувчи ўкувчида ҳаракатни бутунлай бажариб бўлмайди деган фикр тўла онгига еингиб қолганини сезган тақдирда уни йўқотиш учун;
г) ўкувчи мисолида машк ижросини индивидуаллашган техникасини намойишкорона бажариш керак бўлиб қолган такдирда.
Кўрсатишда ўкитувчи шундай низомга риоя қилиши керакки, у барча укувчиларга раҳбарлик кила олеин (юқорироқда туриб бутун бажарилишини кўришни турли томондан кузатиш имкониятига эга бўлсин, синфни назоратда тутиш), ўкувчилар машкни факат бир томондан эмас (масалан, ён профилда оёқларни букиш ёзишнинг кўриниши қандай бўлади ва ҳ.к.) кўрсата олеин.
«Бундай бажариш керак эмаслигини кўрсатиш"ни ўкитувчи томонидан намойиш қилишга рухсат бериладиган ҳолатлар: ўқувчи бажарилган машқга танқидий қарашни билса; ўзларининг ҳаракатларини таққослаш солиштириш малакасига зга бўлса; машқни таҳлил кила оладиган бўлганларида; кўрсатишни ишонтирадиган тушунтиришлар билан олиб бора олса ва ўкувчини танқид, масҳара қилиш мақсадида бўлмаса. "Ойнада" аксини кўргандек кўрсатувлар фақат содда ҳаракатлар, асосан, умумий ривожлантирувчи машқларни кўрсатишда қўлланилиши тавсия этилади. Кийин ҳаракатларни бу усулда кўрсатиш қоидага кўра ижронинг табиийлигини, енгиллигини йўқолишига олиб келиши амалиётда исботланган.
Кўргазмали куролларни намойиш қилиш. Ҳаракат фаолиятини предметли тасвирини ҳис қилиш учун қўлланилади. Намойиш қилиш кўрсатишдан кўра қулайликга эга ва керак бўлса диккатни статик ҳолатларга, фазаларнинг алмашинишига қаратиш имконияти мавжуд бўлади. Намойиш педагогик вазифа билан қанчалар аниқ боғлик бўлса, уни дидактик аҳамияти шунчалар ортади. У кўшимча усул бўлиб қўлланилаётган у ёки бу методни тўлдириш учун хизмат қилади. Кўргазмали қурол ўзининг ўлчови, шакли, ранги, ўз элементлари жойлашишининг зичлиги билан ўқувчи томонидан жадвални кабул қила олиш принципларини ифодаласин, турлича кўргазмали қуролларнинг ҳар бирини намойиш килинишида риоя килиниши лозим бўлган айрим усулият қоидаларга бўйсунсин.
Плакатлар ҳаракат хрлатини кўрсатишда бажаришда урғу берадиган қийин жойларни ўзида акс эттириши, ўқувчи диккатини чалғитадиган элементлардан ҳоли бўлиши зарур. Айникса, мазмунига кўра фаолият таркибидаги ҳаракатлар кетма-кетлигини бир вақтнинг ўзида акс эттирган плакатларнинг киммати юқори бўлади.
Намойиш килиш — ўқувчилар томонидан материални қабул килишга шароит яратиши зарур: биринчидан, болаларда кузатиладиган предметга қизиқишни шакллантириши; иккинчидан, уларнинг диққати таълимнинг аник вазифаларига ҳал қиладиган етакчи элементларга йўналтирилган бўлиши зарур. Тушунтириш ва намойиш қилиш вақти ва ҳажмини таълимнинг вазифасига бўйсундириш керак бўлади. Ҳар қандай ҳолда ҳам кўргазмали ҳис қилиш ўкитувчи саволлари ва ўқувчининг жавобларини натижаларни аниқлаш учун аҳамияти каттадир.
Плакатларни намойиш қилиш техникасининг барча учун бир хил талаблари мавжуд эмас. Улар дарсдан, машғулотдан олдин илиб кўйилади ёки дарс давомида ҳаракат фаолиятининг
зарур бўлган фазалари, элементларини ўқувчилар диққатининг аник вазифаларни хал килишга йўналтириб намойиш килиш учун амалиётда қўлланади. Ўкувчиларни чалғитмаслик учун намойишдан сўнг улар тезлик билан йиғиштириб олиниши ёки жоиз бўлса, қолдирилиши хам мумкин.
Доскага бўр билан чизмалар чизиш ўқитувчи етарли даражада чиройли чиза олиш қобилиятига эга бўлсагина рухсат этилади. Бу плакатлардан бир оз афзалликга эга бўлиши мумкин, лекин уларнинг ўрнини тўла боса олмайди. Биринчидан, ҳаракат фаолиятини аста-секинлик билан чизаётиб, ҳаракат фазаларини навбат билан алмашиниши, машқ техникасининг асоси, унинг деталлари ҳақида эсда қоларли тасаввурни ҳосил қилиш осон бўлади. Иккинчидан, раем жуда хам содда, майда чуйдалардан холи бўлиши мумкин, у ўз навбатида, ўкувчиларни чалғитмайди. Учинчидан, доскадаги раем — намойиш килишнинг энг оператив методи, дарснинг ҳар қандай дақиқасида қўшимча вақт сарфламай, ўқитувчи ундан фойдаланиши мумкин.
Ўқувчиларнинг ўзларини ҳаракат фаолияти хақидаги чизмалари, ўз фикрларини график тарзда ифодалаш, бажара олишни образли килишни ўйлашга ўргатади.
Жисмли қўлланмалар нисбатан чегараланган дидатик имкониятларга эга. Тўла кўриниши, ёнбошдан, шарнирли моделлари ҳаракатнинг айрим звенолари, гавданинг тўла ҳаракати траекторияси, амплитудасини намойиш қилиш имконини беради.
Кинофильм, барча техник кийинчиликларга қарамай, педагогик жараёнда жуда катта дидактик имкониятларга эга. Кинофильм ҳаракат фаолияти ижросининг энг юқори спорт маҳорати даражасида, колаверса, уни катталаштириб секинлаштириб, турли плоскостьда, тўлалигича, айрим деталларига акцентни қаратиб куп маротабалаб такрорлаш имконини беради. Кўргазмали ҳис қилишда ҳаракат ҳолатининг тездаштирилган частотада кинога олиш жудда катта аҳамиятга эга, чунки унда оддий кинога олишдагига нисбатан' жуда секинлаштирилган суратлар хреил бўлади. Бу, ўз навбатида, ҳаракатнинг барча деталларини кўриш имконини беради.
Овоз ва рангли сигналлар керак бўлган товушли ва рангли мўлжаллар - ҳаракатни бошлаш ёки тугаллаш (ёки алоҳида ҳаракатлар) учун лозим бўлган темп, ритм, амплитуда ва ҳоказоларни беришда кўл келади. Бу метрономни "уриши" ҳаракатга керакли темп бериш учун, ердаги белгилар,
байрокчалар, улоқтириш ва ҳ.к. Кенг тарқала бошлаган электрон овозли етакчилар, автоматлаштирилган мўлжаллар (мишеньлар), зудлик билан ахборот берувчи махсус қурилмалар таълим жараёнининг самарадорлигига таъсир кўрсатмоқда.