D ekartning axloqiy qarashlari asosan uning «Qalbning ehtiroslari»,
«Aqlni t o ‘g ‘ri yo ‘lga solish va ilm lardagi h aq iq atn i izlab topishga
yo‘naltirilgan usul haqida m ulohazalar» asarida va xatlarida o ‘z aksini
topgan. M utafakkirning inson vujudi ruhiy holatlarini tushuntirishda
m exanikani q o ‘llashi axloqni tabiiyyot nuqtayi nazaridan talqin qilishga
olib keldi. X atlaridan birida D ekart to ‘g‘ridan to ‘g ‘ri ehtiroslarni fizik,
tabiiyyotchi sifatida olib qarash istagida ekanini aytadi. U insondagi
vujudiy va sof m a’naviy tom on larni ajratib ko‘rsatadi,
ham d a ularni
b ir-b irin in g ziddi deb t a ’riflaydi. A na shu ikki to m o n o ralig ‘ida,
D ekartning fikriga ko‘ra, olti hisdan — hayrat, m uhabbat, nafrat, istak,
quvonch va qayg‘udan iborat hissiyotlar m aydoni joylashgan. Hislar
bir vaqtning o ‘zida ruhni vujud va atrofdagi narsalar dunyosi bilan
birlashtiruvchi dastlabki dastaklar (richaglar) tizim ini tashkil etadi. Ular
qalb g‘ildiragini aylantiruvchi qayishlar va vujud harakatini uyg‘otuvchi
kuchlar sifatida subyekt xatti-harakatiga q at’iyat ham d a barqarorlik
bag‘ishlaydi.
U m um an olganda, D ekartning axloqiy ta ’lim otida foydalilik tam oyili
hukm ron. Aql oz kuch sarflab, ko ‘p foyda olish uchun m uhabbat,
quvonch, qayg‘u, lazzat singari hissiyotlarni boshqarib turadi. His-
tuyg‘ularni tejam korlik bilan sarflash, vujud
m ashinasining korxonasi
b o ‘lm ish sog'liqqa zarar keltiradigan ortiqcha «xarajatlarni» bartaraf
etish — D ekart taqdim etadigan eng yaxshi axloq m ana shu. Zero,
hislar — m uayyan inson m ajburan sarflaydigan xarajat. U lar o ‘z -o ‘zicha
em as, balki jism oniy jarayonlarga xizm at qilishi uchun mavjud: ular
kuchlarni jam laydi, m a’lum bir obyektga qarata y o ‘naltiradi. Lekin
hissiyotga berilish — haqiqatdan yiroqlashadigan halokatli yo‘l. O dam lar
im kon b o richa ehtiroslarni bosishga o ‘rganm oqlari lozim . Z o tan , his-
tuyg‘u uyg‘otuvchi narsa-hodisa asl holiga qaraganda m aftunkorroq
ko'rinadi. Shu bois hissiyotning ratsional (aqliy) tanqidi axloqiy vazifani
bajarishga qaratilgan. M utafakkirning fikriga k o ‘ra, donishm andlik
ehtiroslar keltirgan baxtsizliklarni yengil kechirish va shu orqali ham m a
narsadan lazzat topish uch u n o ‘z ustim izdan
uddaburonlik bilan hukm
yurgizishga o ‘rgatadi. «Buning u ch u n esa ixtiyor erkinligidan foydalana
bilish lozim. M en, — deb yozadi D ekart «Qalbning ehtiroslari» risolasida,
— o ‘z -o ‘zini hurm at qilishning birgina asosini bilam an, bu — ixtiyor
erkinligim iz va o ‘z istaklarim iz ustidan hukm ron b o ‘la bilishim iz. Z ero,
faqat ixtiyor erkinligiga bog‘liq xatti-harak atlarim izgina bizning yo
m aqtov yo tan b eh olishim iz uch u n asos b o ‘la oladi. Ixtiyor erkinligi
www.ziyouz.com kutubxonasi
bizga o ‘z ustim izdan h u km ronlik qilish huquqini beradi va shu bilan
b izn i qay darajadadir X udoga o ‘xshashligim izni t a ’m inlay di, faqat
ju r’atsizligim iz
tufayli bizga
U in ’o m etgan h u q u q n i y o 'q o tm asak
b o ‘lgani»‘ .
D e k a rt «Usui haqida m ulohazalar» risolasining «U shbu usuldan
chiqarilgan bir necha axloqiy qoidalar» deb atalgan uch inch i qism ida
o ‘zi am al qilgan axloqiy qoid alarni tak lif etadi. Bu qoidalarda faylasuf,
b irin c h id a n , o ‘z m am lakati q o n u n la ri va u rf-o d a tlarig a b o ‘y sunib,
b o la lig id a n o ‘zi tarb iy alan g an d in iy e ’tiq o d n i m ah k a m tu tg a n in i;
ikkinchidan, kuchi yetganicha o ‘z x atti-h arak atlarid a q a t’iy va qoim
boMishga, o ‘ylab ish tutishga keyingi pushaym on yoki vijdon azobiga
o ‘rin qoldirm aslikka intilganini; u ch in c h id an ,
taq d irn i em as, a w a lo ,
o ‘z in i yengishga, d un y o ta r tib o tin i e m a s, b a lk i o ‘z x o h ish la rin i
o ‘zgartirishga harakat qilganini: t o ‘rtin c h id a n , m azku r uch qoid ani
haq iq atn i izlashga bag‘ishlangan hayotida foydalanib kelganini ham d a
shu tufayli bu dunyoda eng to za, eng yoqim li b o ‘lgan lazzatga k o ‘p b o r
erishganini aytadi. Lekin, u m azkur qoidalarning vaqtinchalik xususiyatga
ega ekanini, aslo m utlaqlik yoki m angulik m aqom iga d a ’vo qilm asligini
h am t a ’kidlab o ‘tadi.
N iderlandiyalik faylasuf B enedikt (B aru x ) S pinoza (1632 — 1677)
axloqshunoslik borasida D ek artn in g ratsional qarashlarini
davom ettirdi
va yanada yuksak bosqichga olib chiqdi. U n in g bu jih a td a n «X udo,
inson va uning baxti haqida qisqacha risola» (1660), «llohiyot va siyosat
risolasi» (1670) va «Axloqshunoslik» (1677) asarlari diqqatga sazovordir.
Spinoza Xudoni — tab iat, tab iatn i — X udo tarzida talqin etadi.
X u d o — yagona substansiya (ja v h a r), b a rc h a h o d is a la r va y ak ka
narsalarning ilk asosi. U abadiylik va cheksizlikka ega, yaratilm agan
h am d a hech qachon yo‘qolm aydi. U nga ikki belgi — sifat xos: biri —
ko‘lam , ikkinchisi — tafakkur. Y a ’ni tab iatd a n am oyon boMgan X udo,
substansiya, azaliy va oliy ong. Substansiya o ‘zi uch u n o ‘zi sababdir,
deydi mutafakkir. U substansiya va uning sifatlarini talqin etishda m odus
tushunchasini kiritadi. M odus deganda faylasuf substansiyaning olam dagi
k o ‘p d a n k o ‘p rang-barang h o d isalar va narsalar k o ‘rinishida nam oy on
b o ‘luvchi holatini tushunadi. F ay lasu f substansiya va uning sifatlarini
— yaratuvchi tabiat, m oduslarni esa yaraluvchi tabiat deb ataydi. D em ak,
substansiya olam ning yagona ibtidosi sifatida o ‘zi
uch u n h am , olam dagi
Do'stlaringiz bilan baham: 
