Abdulla sher axloqshunoslik

1 Jomiy. Silsilat uz-zahab. Vasfiy taijimasi. / / Tanlangan asarlar. Т., G ‘.G ‘ulom
nom idagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1971, 149-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Buyuk axloqshunosning burch haqidagi qarashlari h am e ’tiborga 
m olik. U burchni Tangri oldidagi o ‘z qarzini bajarish, ilohiy m as’uliyat 
deb tushunadi. Lekin bu m as’uliyat, ayni paytda, m uhtojlarga xayr- 
ehsonni, Y aratgan va banda oldidagi pokizalikni ham o ‘z ichiga oladi. 
B urchni anglab yetish esa, faqat b ilim (bilish) orqali r o ‘y beradi. 
Shuningdek, Koshifiy a n ’anaviy sh arq on a fazilatlarga bafuija to ‘xtaladi. 
Sabr, hayo, afv, saxiylik, rostgo‘ylik, farosat, tavoze singari fazilatlarning 
m ohiyatini ochib beradi, ularni nasriy va sh e ’riy m isollar bilan isbotlaydi. 
Ayni paytda, ularning ziddi boMmish illatlar h am m utafakkirning diqqat 
m arkazidan ch etd a qolmaydi.
B u n d a n ta s h q a r i, H u say n V o iz K o s h ifiy a x lo q iy m a d a n iy a t 
m uam m olarini ham tadqiq etadi. U ning « F u tu w atn o m ai Sultoniy yoxud 
javonm ardlik tariqati» asarida m u o m ala odo bi, kiyinish odobi h am da 
m eh m o n d o ‘stlik va tanovul etiketi borasid a o ‘ziga xos fikrlar o'rtag a 
tashlangan. C hunonchi, u, suhbat odobi borasida gap ketganda, shayxlar 
va boshqa m artabaga erishganlar uchun h am , hali m artabaga erishmagan 
kishilar, m uridlar uchun ham rioya qilinishi zaru r boMgan bir qancha 
suhbat odobi mavjud ekanini aytib, h a r ikki toifa suhbatdoshlar uchun 
alohida-aloh ida sakkiztadan qoida tavsiya etadi. Bu o ‘rinda m utafakkir 
so ‘zga lingvistik em as, axloqshunoslik nuqtayi nazaridan yondashib, 
unga insonning axloqiylik darajasi n am o y o n boMadigan vosita sifatida 
qaraydi: axloqshunoslikda so‘zni insondan, insonni so‘zdan ajratib tahlil 
etish m um kin em asligini ta ’kidlaydi. «Agar so ‘z senikim i yoki sen 
so‘znikimi, deb so‘zlasalar, aytgil: m en so ‘zniki va so‘z m enikidir, chunki 
so ‘z insonlik daraxtining m evasidir, d a ra x tn i m evadan, m evani esa 
daraxtdan ajratib boMmaydi», — deb yozadi m u tafakkir1.
K ito b d a allom a axloq sh uno s kasbiy o d o b m u am m o la rig a ham
to ‘xtalib o ‘tadi. B eshinchi bobning o ‘n t o ‘rtin c h i, o ‘n beshinchi va o ‘n 
oltinchi fasllari turli kasb egalari odobiga b ag ‘ishlangan. M asalan, o ‘n 
to 'rtin c h i fasl «Kasb-ког va savdo-tijorat odobi haqida» deb nom lanadi 
va um um an kasb egasi, ayni paytda, savd o -tijorat ahli odobi q o n u n - 
qoidalarini o ‘z ichiga oladi. Koshifiy yozadi:
«Bilgilkim, ham m a kasblarga birday taalluqli qisqacha q oida-adablar 
m avjud, shuningdek, h ar bir kasb u ch u n alo h id a odob h am bor.