Abdulla sher axloqshunoslik

1 Alisher Navoiy. M ukammal asarlar to'plam i. T. 14. Т ., 1988, 36—37-b.
2 O'sha manba, 37-b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

edi, yoki kelajakda h am m a narsa ajoyib b o ‘ladi, deb gapiravergan bilan 
hech narsaga erishib b o ‘lmaydi. Inson o ‘z zam onasi im koniyatlaridan 
foydalanib, ham o ‘zini, ham zamonasini go‘zal qilishga intilm og‘i lozim. 
Shu bois «M ahbub ul-qulub»ni yakunlar ekan, uning so‘nggi sahifalarida 
buyuk m utafakkir shunday deydi:
« 0 ‘tgan ro ‘zgor adam dir. K elm agondin so‘z aytqon ahli nadam dir 
va hoi mug‘tanam dir. Bir turk bu m a’nida debdurkim: «Dam bu damdir».
Bayt:
Moziyu mustaqbal ahvolin takaUum ayla kam,
Ne uchunkim, dam bu damdir, dam bu damdir, dam bu dam»1.
Xulosa qilib shuni aytishim iz m um kinki, Navoiy asarlaridagi axloqqa 
doir fikrlar xoh am aliy axloqqa, xoh axloq nazariyasiga taalluqli b o ‘lsin, 
ular ulkan bir davr axloqiy qarashlarining kvintessensiyasi sifatida doim o 
tadqiq va tatbiqqa loyiqdir.
Alisher Navoiyning ustozi, naqshbandiya tariqati piri murshidi buyuk 
tojik shoiri Abdurahmon Jomiy (1414—1492) axloqiy qarashlari ham diqqatga 
sazovor. Uning «Bahoriston» pandnomasi va «Haft avrang» (Yetti taxt) 
turkum idagi dostonlarida o ‘sha davr axloqiy m uam m olari bilan birga 
axloqshunoslikning qadim iy-an’anaviy masalalari ham o ‘rtaga tashlanadi.
Jom iyning «B ahoriston»i Shayx Sa’diyning «Guliston» asari yo‘lida 
yozilgan p an d n o m a b o ‘lib, u n d a axloqiy tu sh un chalar, tam oy illar, 
m e ’yorlar h am da ular orasidagi bog‘liqliklar, qiziqarli hikoyatlarda va 
shu hikoyatlardan chiqarilgan she’riy xulosalarda ifoda topgan. M isol 
tariqasida quyidagi hikoyatni keltirish m um kin.
«Yusuf ibn H usayn Roziy:
— 
H am m a yaxshiliklar bir uyda, uning kaliti tavoze va kam tarinlikdir, 
ham m a yom onliklar boshqa b ir uyda, uning kaliti m anm anlikdir, — 
d e r edi».
U nda kam tarinlik va m anm anlik juftlik axloqiy m e’yori axloq ilmidagi 
keng qam rovli juftlik tu sh u n ch a b o ‘lm ish yaxshilik va yom onlikning 
kaliti sifatida talqin etiladi; odobning doimiy tarzda buzilishi oxir-oqibat 
axloqsizlikka olib kelishi ham nasriy, ham nazm iy shaklda chiroyli 
qilib berilgan: