Abdulla sher axloqshunoslik

Foma Akviniy 
(1225—1271) hisoblanadi. Fom a oliy ne’matni m azm unan 
ikki hil tushunadi: b ir to m o n d an u X udoning o ‘ziga m uqoyasa qilinsa, 
ikkinchi to m o n d an u — aqlli mavjudotga xos Xudoga o ‘xshashlikka 
intilish. Xullas, oliy n e ’m at ilohiylik tarzida m uayyanlashadi. Ilohiylik 
inson qalbining oqil ekani bilan bog‘liq. Shuning uchun u hissiyot 
em as, balki aqliy faoliyatda, aniq ro g ‘i, uning oliy shakli b o 'lm ish
m u sh ohadada m avjuddir.
Inson tom m a ’nodagi ilohiylikka erisha olm aydi. U X udo haqida 
faq a t o q ib a tla r o rq ali fikr y u ritish i m u m k in , am m o uni b ev osita 
m ush o hada qilishga q od ir emas. C hunki inson aqlining faoliyati doim
hissiyot bilan cheklangan b o ‘ladi: u o ‘z ilohiyligidan chekinishi m um kin; 
un in g faoliyati nuqsonu yovuzliklarga payvasta. Shu sababli unga faqat 
q ism an , cheklangan ilohiylikkina nasib etadi — inson kom illikning 
sh u n d ay darajasinigina nam oyon qilishi m um kin. Ilohilik faqat narigi 
d u n y o d a o ‘zining t o ‘liq va toza ko‘rinishida nam oyon b o ‘ladi, zero,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yolg‘iz u yoqdagina insonning tashqi n e’m atlarga, d o ‘stu yorlar davrasiga, 
qon-qarindoshlik rishtalariga ehtiyoji qolm aydi, faqat va bevosita X udoni 
m ushohada qiladi. U dunyodagi kom il ilohiylik nafaqat to ‘liq, balki 
abadiy ham dir. X uddi taft olovning y o ‘ldoshi b o ‘lganidek, lazzat h am
kom il ilohiylikning ham roh idir. X udoni m ush o hada qiluvchi zot ayni 
zam onda uni sevadi va m an a shu m uhabbat barch a insoniy orzu lam in g
nihoyasi hisoblanadi.
K o‘pgina o 'rin la rd a Akviniy A rastu izidan boradi va inson erkining 
asosini aql-idrokda deb biladi. U ning fikricha, m a’lum chegaralarda 
fazilatlilik inson aqlining vazifasi hisoblanadi. Bu o ‘rin d a insoniy aql 
ilohiy aqlning kam olotga yetm agan bosqichi ekani nazarda tutiladi. 
D in sh u n o s-fa y la su f fazilatlarn i uch ga — aqliy, axloqiy va a q o id iy
fazilatlarga b o ‘ladi. Aqliy, fazilatlar ham o ‘z navbatida ikki qism ga 
b o ‘linadi. Aqliy ya’ni aql bovar qiladigan va am aliy fazilatlarga b o ‘linadi. 
Axloqiy fazilatlar ruhning hirsiy-ehtirosiy qismiga taalluqli b o ‘lib, inson 
fe’lining sifati sinaladi. U lar aqliy fazilatlardan jiddiy farq qilsa-da, 
aqldan va oqilonalikdan tashqarida m avjud b o ‘lm aydi. Asosiy axloqiy 
fazilatlar to ‘rtta: oqilonalik, ado lat, tiyinish, m ato nat, aqoidiy fazilatlar 
uchta: ishonch, um id, m uhabbat. U lar orasida eng m ukam m al va asosiy 
fazilat m uhabbat hisoblanadi. F azilatlar bosqichida aqoidiy fazilatlar 
eng yuqori pog‘o n ad a turadi.
Fom a Akviniy qarashlari keyingi davrlar m utafakkirlariga sezilarli 
t a ’sir k o ‘rsatdi va yangi fo m a c h ilik (n e o to m iz m ) falsafiy a x lo q iy
oqim ining vujudga kelishiga sabab b o id i.
U m um an olganda, 0 ‘rta asrlar O vro‘pa axloqshunosligi u q a d a r 
yuksak darajaga ko‘tarila olm adi. Faqat O lrta asrlardan Yangi davrga 
o 'tish bosqichi sifatida nam oyon bo'lgan U yg'onish davridagina m uayyan 
o ‘zg arish lar r o ‘y b e rd i: 0 ‘rta a srla r m u su lm o n S h a rq id a o ‘rta g a
tashlangan ko‘pgina axloqiy m uam m olar ta ’sirida axloqqa insonparvarlik, 
insonni ulugMash, inson aqliy qudratiga ishonch singari yangicha nuqtayi 
nazardan yondashildi.
U y g ‘onish d av rin in g d iq q a tg a sazo v o r a x lo q sh u n o s la rid a n b iri 
italiyalik faylasuf