Abdulla sher axloqshunoslik

«Zarbulmasal» 
asari. U , aw a lo , 
o ‘zining shakliy yangiligi bilan ajralib turadi. Asar qoliplash usulida 
yozilgan — katta m asal-hikoya ichida m asal-hikoyatlar, ular ichidan 
esa yuzlab o ‘zbek xalq m aqollari joy olgan. Asarning yana bir o ‘ziga 
xosligi sh u n d a k i, u n in g asosiy q a h ra m o n la ri — o ‘z q iy o fa larid a
axloqsizlikni illatlarni m ujassam etgan salbiy obrazlar. G ulxaniy bu 
illatlarni ularga yuksak axloqiy m ezonlar nuqtayi nazaridan qarab, 
o ‘quvchiga taqdim etadi. A na shu usul bilan insonlarni insof, adolat va 
diyonatga, halollik va sofdillikka chorlaydi.
0 ‘rta asrlar m usulm on Sharqi axloqiy ta ’lim otlari Qadimgi dunyo 
m u m to z axloqshunosligining tadrijiy rivoji sifatida keyingi davrlar 
O vro‘pa axloq ilmi taraqqiyotiga katta ta ’sir k o ‘rsatdi. Sharq allom alari 
ilg a ri su rg a n g ‘o y a la r, o ‘rta g a ta s h la g a n m u a m m o la r O v ro ‘p a 
axloqsh u noslig id a yangi q a ra sh lar va, h a tto , o q im larnin g vujudga 
kelishiga turtki b o ‘ldi. O vro‘pa tarixida «Buyuk taijim alar davri» deb 
ataladigan XI-XI1I asrlarda nafaqat Forobiy, Ibn Sino, G ‘azzoliy, Ibn 
R ushd va boshqa S harq allo m alari k itoblari, balki ular O vro‘paga 
qaytad an kashf etib bergan A flotun, Arastu singari Qadimgi Y unon 
m utafakkirlarining asarlari h am arab va suryoniy tillaridan lotinchaga 
taijim a qilindi, G ‘arbning dastlabki universitetlarida o ‘qitildi. Z o tan , 
H egelning G ‘azzoliyni n o z ik ta ’b faylasuf deb t a ’riflagani, Jaloliddin 
R u m iyg a qoyil q o lg an i, E .R e n a n n in g esa H yu m ni G ‘azzoliyning 
ta q lid c h isi deb atag an i bejiz em asdi. S hu ningdek, Ibn R u shdning 
m o h iy a t b ila n m a v ju d lik m u n o s a b a tla rid a y akka ja v h a rla rd a g i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(substansiyalardagi) mavjudlik m ohiyatdan oldin kelishi va ular ontologik 
jihatdan yaxlitlikni tashkil etishi haqidagi g ‘oyasi k eyinchalik G ‘arbda 
katta amaliy aham iyat kasb etgan — O vro‘pa xalqlari m entalitetiga singib 
ketgan ekzistensiyachilik falsafiy-axloqiy o qim ining paydo b o ‘lishiga 
olib keldi va hokazo.
U m u m a n , 0 ‘r t a a s r l a r S h a r q f a ls a f a s i a x l o q s h u n o s l i g i ,
nafosatshunosligi keyingi davrlar O v ro 'p a tafakkuri taraqq iyo tiga shu 
qadar katta ta ’sir k o ‘rsatdiki, uni nafaqat ilm sohasida, balki din sohasida
— nasroniylikning insonga yangicha m unosabatida ham k o ‘rish m um kin. 
Bu holatni buyuk olm on lirik shoiri, o ‘z davrida katta shov-shuvlarga 
sabab b o ‘lgan «O lm oniyadagi din va falsafa tarixiga doir» deb atalgan 
yirik falsafiy risola muallifi Haynrix H ayne b ir sh e ’rida lo ‘n d a qilib, 
shunday ifodalaydi: