Abdulla qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti

Nutqiy titroqlarni yuzaga kelish og’irligi. Duduqlanishning uch darajasi ajratiladi: og’ir, o’rta, yengil daraja. Duduqlanish bola nutqiga ta’sir etmasa, sezilarli bo’lmasa, zaif hisoblanadi, nutqiy muloqot uzun titroqlar hisobiga tushunarsiz bo’lsa va u kuchli duduqlanish sanaladi. Demak, yengil darajada bog’langan nutqda bir-bir titroq yuzaga keladi. O’rta darajada monologik va dialogik nutqda, og’ir darajada nutqning barcha formalari duduqlanish kuzatiladi. Duduqlanish darajasi bir necha sabablarga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari kuchli darajada o’ziga mos keluvchi harakatlar va embolafraziya kuzatiladi.

Duduqlanuvchida yuzaga keluvchi harakatlar, odatda defekt progressiya holatiga kirishganda, og’ir formaga o’tganida namoyon bo’ladi. Ular bo’yin, yuz, tananing muskulaturasidagi titroqli harakatlar sifatida kuzatiladi. Bu harakatlar ixtiyoriy va ixtiyorsiz harakatlar sifatida tavsiyalanadi.

Ixtiyorsiz harakatlar nutqiy apparatning turli qismlarida yuzaga kelib, yuz va tananing boshqa qismlari irodiratsiya qiladi. SHuningdek, ko’z qismi, burun qismini kengayishi, boshini egish, yonga burish, bo’yin muskullarni taranglashtirish, barmoqlarni jipslashtirish, oyoqlarini to’pillatish va tananing turli harakatlari yuzaga kelishi mumkin.

Ixtiyoriy harakatlar ixtiyorsiz harakatlar bilan birgalikda namoyon bo’ladi. Duduqlanuvchi nutqiy apparatda yuzaga keluvchi titroqlarni yo’qotishga harakat qilib, ongli ravishda turli usullarga yondoshadi: yo’taladi, oyog’ini-oyog’iga uradi, boshini aylantiradi, qulog’ini ushlaydi, tugmasini o’ynaydi.

Duduqlanishni xronik kechishida birga duduqlanuvchilar «a», «e», «mana», «u», «ona» kabi so’zlarni takroran ko’p qo’llaydilar. Bu holat embolafraziya yoki embolama deb ataladi. Embolamalarni duduqlanuvchilar qiyin talaffuz etiluvchi tovushlar oldidan qo’llaydilar.

Duduqlanishni yana bir simptomi og’zaki nutqdan oldingi qo’rquv hisoblanadi. Bu nutq qo’rquvi yoki logofobiyalar deb ataladi. Qo’rquv ostida duduqlanuvchi tovush va so’zlarni to’g’ri talaffuz etolmay, duduqlanuvchi anglamaydi.

Duduqlanishni yana bir xususiyati nafas olishni buzilishidir. Duduqlanuvchida nutqiy nafas olish ritmi noaniq qat’iy emas, emotsional holatlariga ko’ra tez buziladi. Ularda nutqiy nafas olish buzilishi yorqin namoyon bo’ladi.

Duduqlanishni paydo bo’lish tovushlarni fonetik tavsifiga ham bog’liqdir. Ko’proq jarangsiz va portlovchi undoshlarni titroq bilan talaffuz etiladi (asosan [p], [t], [k] tovushlari). Bu tovushlar boshqa tovushlar bilan birga kelganda titroq kuchayadi.

Titroqlarni yuzaga kelishida so’zning ritmik tarkibi ham muhim ahamiyatga ega. Ular asosan urg’uli va urg’u tushgan tovushlar oldingi bo’g’inlar talaffuzida yuzaga keladi va urg’usiz bo’g’inlar talaffuz etish amaliyotida namoyon bo’lmaydi. Asosan titroq so’z yoki frazaning birinchi bo’g’inda yuzaga keladi.

Duduqlanishning qayd etilgan belgilari doimiy emas, o’zgaruvchandir. Odatda, duduqlanish maxsus logopedik yordamsiz kuchayib boradi. Bir bolani o’zida duduqlanish darajasi o’zgaruvchan bo’ladi, bunda nutq amalga oshayotgan muhit ham o’ynaydi. Masalan, bola o’yinchog’i, o’rtog’i, o’z-o’zi bilan titroqsiz gaplashadi, lekin boshqa odamlar o’rtasida duduqlanadi. O’zini erkin tutuvchi odamlar o’rtasida bola nutqida qiyinchilik yuzaga kelmaydi. Lekin notanish odamlar orasida bola uyaladi, qo’rqadi va duduqlanish kuchayadi.

Nutq holati umumiy jismoniy va emotsional fonga ham bog’liqdir. Duduqlanish kasallik, charchash holatida, harakatli o’yinlarda hayajonlanishdan ham kuchayishi mumkin. SHuningdek, ob-havo, yil fasllari, hayot sharoiti, ovqatlanish bilan bog’liqlikda ham duduqlanish holatlari namoyon bo’lishi mumkin.