K tm o n la r g a su y a n g a n
s in g illa r in g iz bordir.
tu r sila r d a y a sta n ib ,
yastanib bo‘ylamangiz,
Saigillar mehnatiga,
iltimos, suyanmangiz.
She’ming eng qimmatli tomoni, uni lirikaning go‘zal namunalaridan biriga
kantirgan narsa — unda elsevarlik, Vatanparvarlik tuyg'usining g‘oyat chuqur va
■mimiy ifodalanishidir. She’ming oxirida bu tuyg‘u yuksak poetik xulosasini
■pgan va shoiming mustahkam fuqarolik pozitsiyasini namoyon qilgan:
Ezni ulg‘aytirgaydir
suvlari, shamollari,
Uning oy-quyoshlari,
teraklari,tollari.
Zahm atlarin c h e k m o q d a n
or etmang.uyalmangiz,
Yatanga tayanch bo‘ling,
Vatanga suyanmangiz! («So‘z yo‘li», 2-kitob, B-23-26.)
Haqiqiy iste’dodlar o‘z qismati va taqdirini, o‘z ibtidosi va intihosini, riyozati va
[kamolotini, tirikligi va maishatini Vatani - ona tuprog‘idan ayro tasawur
Etmaydilar:
Xalq bo‘lib zaminda ko‘z ochgan kundan
|Qanchalar mehnat-u minnat ko‘rdik biz.
35
i Istiqlolning g‘oyasi shundan,
chekib muhtasham davlat qurdik biz.
sfllik dargohim, maydonim dedim,
e ig a ochilgan ayvonim dedim. («So‘z yo‘li», 2-kitob, B-37.)
-timing «Izhor» nomli ushbu she’rida hayot haqiqati ijodkor qalbiga ko‘chib,
;'g ko‘nglidagi his-tuyg‘u, kechinma, fikrlari
hayotiy nuqtayi nazari,
psepsiyasi, turmush tarzi va munosabati bilan uyg‘unlashadi. Bunday uyg‘unlik
Korlarda butun badiiy — estetik faoliyatning hosilasi sifatida vujudga keladi.
[ Sirojiddin Sayyid poeziyasida keng ilhom ufqlari, katta iste’dod va katta
Vxsiyatning uyg‘unligi, ehtirosli va jo‘shqin qalb xonishlari namoyon bo‘ladi.
yonda noyob mumtoz madaniy meros, ikkinchi yonda yangicha badiiy - estetik
oyillardan suv ichib shiddat bilan yuksalib borayotgan qizg‘in adabiy jarayon
yana ijodkoming davr bilan baqamti o‘sib, kamolotga yetishuvining samarasi
;on bo‘ladi. Xususan Alisher Navoiy merosidan oziqlanganda donolik, fikriy
keranlik, sermushohadalik, romantik ko‘tarinkilik, qomusiy mazmunga intilish,
■*anaviy obrazlarga noan’anaviy ham shirinkalomlik bilan tus berish kabi
Ipmosabatni ko‘rishimiz mumkin:
fcnrlar tiklagan qasringni buzkim,
Bu uch kunlik sayr sharhini tuzkim,
Ko‘ngildan ham butunlay ko‘ngil uzkim,
Navoiy choradin ko‘p dema so'zkim,
G‘amingga chorasizlik chora bo‘lmish.5
«Ustoz chinorlardan qancha dars oldim,Ular toki
borlar - Men ham
o‘lmayman» deya e’tirof etgan shoir nafaqat buyuk Navoiy, «Ustoz chinorlardan»
p Сирожиддин Саййид. "О ч и л, эй гул , ки бустон еацти б улд и ", "Ш арк", Тошкент-2014. Б-199.)
36
il, Rumiy, Yunus Emro, Lutfiy, Yassaviy, Mashrab, Bobur va boshqa
paflam ing ham ko‘ngil mulkidan bahramand boMganligi, dars olganligi ayon
■qiqat, ammo Sirojiddin Sayyidning munosib shogird, munosib davomchi bo‘la
lini vaqt ham isbotlamoqda.
Shaxsiyatdagi ijodiy tasawuming shiddatli, tezkor kashfiyotchiligi, tafakkur
■pning keng qamrovliligi, muqoyasalarga topqirligi iste’dodli shoirimiz Faxriyor
■ dida
o‘z aksini topgan. Shoir ilhom og‘ushida sermahsul, falsafiy
B shohadaga boy, kutilmagan tashbeh, detallardan ichki aloqa topa oluvchi
Ucrlami marjon kabi tizadi, ko‘ngil manzarasini obrazlarda suratlantiradi:
pen o‘tm ading, sendan dunyolar o‘tdi,
k r o s - gurros, qadam - baqadam.
Bu kuzak, bu tuproq xazonlar yutdi,
yjrak — ayriliqlar o ‘tkazgan ma’dan...
Dunyolar to‘piri ko‘ksimni tutdi,
Mudhish bir sukunat - uvushar badan.
Seni kuzatmadim, bunchalar kutdim,
kelmog‘ing qiyindir, ketmoq - d a f atan. («Ayolg‘u», B-179.)
Faxriyor ijodida ko‘proq telbavor oshiq dil izhorlari va modemcha falsafiy
pushohadakorlik , tasavvurlar olamida yangicha metaforalar topa olish ustuvor.
Shoir xayolot dunyosida sevgi, iztirob, shodlik, tabiat kabi mavzular o‘zgacha
■alqin etiladi. Ya’ni, iztirobni, dardni, hasratni tabiat hodisalari orqali ifodalaydi:
mDaryo, Seni qandoq с ho ‘miltiramiz, qayda yuvinarsan, bulg'anchiq daryo?
Hammomga olib borayinmikin, qaynoq suvdan qo*rqarmisan yo? Loyqam
niening, bulgfanchim daryo, Yelkangga sovunlar surib qo‘yaymi? Elkang qani,
beyag‘ringinam, Yelkang yo ‘qligiga kuyaymi?” ( “Ayolg‘u ”, “Ekologik sh e’r ”,
B-17.) Iogann Volfgang Gyotening ajoyib tashbehi bor: “Tabiat bu har bir sahifasi
37
leyuk mazmunga ega yagona asardir”. Shunday bo‘lgach, uning biror sahifasiga
■cur etsa, butun bir asar aziyat chekadi. Suv - Olloh yaratgan buyuk ne’mat.
pobiq ittifoq paytida ekologik omillar hisobga olinmasdan paxta yakkahokimligini
L~matish, yangi yerlar o‘zlashtirish, mintaqamizning asosiy qon-tomirlari bo‘lgan
B iudaryo va Sirdaiyoning yuqori qismida bahaybat gidroinshootlar qurilgani suv
fcam m osi global muammoga aylangan bir paytda Markaziy Osiyoni ham tang
K o ld a qolishiga sabab bo‘lmoqda. Qurib bitgan Orol dengizi, Orol dardi esa
k g u n butun bir davrning dardi bo‘lib qoldi. Afsuski, endi bu xastalikdan forig‘
■Tlish juda mushkul, faqatgina ushbu jarohat oqibatlarini yumshatish mumkin ,
p lo s. Har qanday ijodkor bugun ham Orolbo'yiga borsa, qurigan Orol tubida hosil
■ flgan 5,5 million gektardan ziyod “Orolqum” cho‘lini o‘z ko‘zi bilan ko‘rsa, u
jerda yashayotgan jafokash xalqimiz dardiga sherik bo‘lsa, odamlami ogohlikka
B rlo v c h i yangi-yangi asarlar yaratishi turgan gap. Faxriyoming yuqoridagi she’ri
■■n hukmron hukumatning o‘zibo‘larchi, kaltabin siyosati sababli bebaho
B m atlam ing qayta tiklanmas bo‘lib ado bo‘layotgani, Ona tabiat o‘z farzandlari
■Bonidan ayovsiz yo‘q qilina borayotgani haqidagi achchiq kinoya, bu
ftzandlarga nisbatan kuchli nafrat, ozurda tabiatga chuqur hamdardlik va uning
■pdlaridan ko‘ksini og‘riq ezgan insonning kechinmalari mahsulidir. Shoiming
^wotiy falsafasi, ijodiy salohiyati , go‘zal topilma va tashbehlari, fuqarolik
■pzitsiyasi sonetlarida yanada bo‘rtib namoyon bo‘ladi. Jumladan, 80-yillarda
sfooir yaratgan sonetlarda o‘zini baxtliga qiyos qilsa-da, aslida baxtsiz bo‘lgan xalq,
L odga o ‘xshasa-da, tutqin bo‘lgan davlat timsoli gavdalantiriladi. Bu
■»‘zbo‘уamachilik va yaltiroqliklarga jim qarab turolmagan shoir 1989 yilda
Bjeilgan «Aksilfalsafa» deb nomlangan she’rida shunday deydi:
Makon yo‘q,
Ь т о п bor.
Bordir zamonda
prada turgan moddiyun avlod.
monga boqmagan avlod o‘zidan
no tortib olgan makonni
■ytarib berishni so‘rar dahodan.
■faroq daho tangri emasdir,
tn in g qo‘lida faqat g‘oya bor.
■pkchilik qilib bo‘lmas g‘oyada.
■m akon emas,
■pnon ham emasdir boqqaning bilan.
■Ayolg‘u», B-10)
Baida proletariat dohiylarining yaltiroq bashoratlariga ergashgan insoniyatning
aeiami boy berganliklari haqida ishora berilmoqda.
rTumalar qo‘shig‘i - eng mayus qo‘shiq.
Lndan-da mungliroq kuylashi mumkin
Ibqat shoirlar.
■ E o n lar shitiri - eng so‘nggi tovush.
Bfevbat - shoirlarga!
■Eng..., eng.. .» imkoniyat chegarasidir,
~ni faqat shoirlar buzar.
e A y o lg ‘u», B-31)
e y i s h orqali shoir zamonlar o‘taveradi, daholar kelaveradi va yana ketadi. Lekin
■boirlar qoladi. Shoiming vazifasi esa o‘tkinchi g‘oya va maslaklarga aldanib,
oaholar ketidan ergashib «haybarakalla» madhini kuylash emas, balki insonlaming
cardini his eta bilish , ularga hamdard bo‘lish va she’rlarda ana shu dardni
39
B tish orqali inson hayotini yengillashishiga va ruhi poklanishiga o‘z hissasini
■ a bilishi zarurati haqida yana bir bor eslatmoqchi bo‘ladi. Mana shu
|Bpklarda Vatani o‘tmishi va kelajagiga befarq bo‘lmagan, millat va jamiyatning
n q tafakkuri va barkamolligiga xayrixoh, adolatsizlik va haqsizlikka
■osasiz shoiming fuqarolik pozitsiyasi yanada konkretlashadi.
В
«Ijodkor bo‘lish - ezgu ish, mas’uliyatli, og‘ir va sharafli ish. Har kim
B r io oddiy grajdan bo‘lishi, o‘z xalqining quvonchlariga quvona bilishi, og‘ir
Bdarida xalq bilan birga g‘am chekishi, davming, mamlakatning buyuk ishini
В ishi deb bilishi kerak»76, deya qat’iy ta’kidlagan edi ulug‘ adibimiz Asqad
bettor. Darhaqiqat, ijodiy individuallik ijodkoming zamon bilan uyg‘un aloqasini
■■rda tutadi. Bu vazifa ijodkorga «davriy vazifa»lami his etishni , ularga
osabat bildirishni yuklaydi. Shu jihatdan ijodkor tarixiy zaruriyat, ijtimoiy
^Bniyatdagi insondir. U jamiyat, ijtimoiy muhit doirasida moddiy - ma’naviy,
■ o r fikriy munosabatlar ta’sirida bo'ladi.
I Shoir o‘z qalbini qanchalik chuqur tahlil etsa, qanchalik unga chuqur kirib
k s a , uni «kashf etsa», u shunchalik murakkab va ayni vaqtda o'zgalarga
Bnchalar qiziqarli bo'ladi. Bu, shubhasiz, shoir she’rida faqat o‘z shaxsini
Britadi degan gap emas, balki har bir sezim asarga shoir shaxsi orqali o‘tadi. Yani,
■dkor asarda tasvirlanayotgan olamda «yashaydi», «yashab turgan» holatda uni
B n y olam tarzida shakllantiradi. Voqelikdan hali hech kim ko‘rmagan, ko‘rishga
Bprmagan, teran his eta olmagan va oniy sezgilami qog‘ozga tushirish, uni badiiy
Bflikka aylantirish ijodkor uchun ijodda o‘zini topish, o‘zligini tayin etishdir. Bu
■■yonda ijodkoming o‘z so‘zi, o‘z kechinmasi, ilgari surgan konsepsiyasi uning
b x siy qarashlaridan milliy o‘zanIargacha, umumbashariy miqyoslargacha o‘sib
fcurishi, ulami harakatga keltiruvchi, to‘lqinlantiruvchi, mushohadaga undovchi
■roratli va sohir so‘z darajasiga yetishi lozim. Hozirgi adabiy tanqid diqqat
earkazida ijodkor shaxsi va burchi masalalari tahlil qilinmoqda. Zotan,
Lraqqiyotimizning barcha sohalaridagi kabi badiiy ijoddagi izlanishlar natijalari
Декад Мухтор. Ёш д^стларимга. Тошкент.
ёш
гвардия. 1971.64-бет.
40
L
d
istiqlol talablaricha haqqoniy yoritilmasa maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. Shu
B td an Vatanimizda adabiy jamoatchilik diqqati ijodkor shaxsiga, uning bugungi
Biyatim izda tutgan o‘rniga, mavqeiga qaratilgan. Shunga ko‘ra, zamonamiz
ppam onlari obrazlari asarlarda haqqoniy, hayotiy bo‘lishi, «soxta pafoslarga
Kaimay» tirik insonlarday tasvirlanishi, ulaming ichki dunyosi, ruhiyati teran
pdiiy tahlildan o ‘tkazilishi zarurdir.
[ «Asl adabiyot, menimcha, maslahat bermaydi, yo‘l ko‘rsatmaydi. U
Bfngilni izlaydi, uni taftish qiladi, ko‘ngil holatlarini bildiradi. Shu yo‘l bilan
Bprm an ko‘ngliga ham ta’sir ko'rsatadi.
....... Inson tirikchiligi uchun bevosita kerak bo‘lmagan narsalarga intilgani
L d odamlashib boraveradi.Odam ana shulardan (tirikchilik uchun xizmat qiluvchi
■Kuratlardan. S.M.) boshqa yuksakroq narsalarga ehtiyoj sezganda, tanning emas,
■i‘ngilning, ruhning talablarini qondirish zaruratini tuyganda, go‘zallikka intilish
Eahsuli o‘laroq adabiyot kerak bo'ladi. Shukrki, hozir ham odamlarda shunga
isilish seziladi. Hayot yaxshilanavergani sari bu intilish kuchayaveradi deb
Ifylayman».
Bu yetuk adabiyotshunos olimimiz
Q. Yo‘ldoshevning asl
Ldabiyotning mohiyati haqidagi fikrlari edi. Ilgariroq aytganimizdek voqelikdan
kali hech kim ko‘rmagan, sezmagan hodisalar va ular ortidan paydo bo‘lgan
pyg‘ular tasvirida inson o‘zining aynan «tirik insonlarday» timsolini (garchi bu
pmsol minglab obraz va ramzlarda berilgan bo‘lsa-da) ko‘rishni istaganda, demak,
I o‘z «tirikchiligi uchun bevosita kerak bo‘lmagan narsalarga», «ko‘nglining,
whining talabini qondirishga ehtiyoj» sezar ekan. Biz adabiyotning ijtimoiyligini
fva shu ijtimoiyat farzandi bo‘lgan ijodkoming undagi shaxsini, o‘z fuqarolik
bpzitsiyasida turib davri, millati, mamlakati ishonib yuklagan vazifasini aynan shu
jarayonda ko‘ramiz.
Iste’dodli yozuvchilarimizdan Sobir 0 ‘naming ijodkoming mustahkam
pozitsiyasi va ijodida aks topgan o‘z «men»ida yurt, millatga sodiq farzandligi
77 Холис эътир оф эх,тиёжи. А дабиётш уно с о ли м К,озок,бой Й улдош ев билан мулок,от. Сух,батдош Алиш ер
|Назар. "Ё ш ли к " ж ур н а ли . 2012.1-сон.
41
hilib turishi lozimligi haqidagi fikrlari shunday: «Xalqimiz dunyo
Fjamiyatida mustaqil davlat bo‘lib, g‘ururi, sha’ni, or - nomusi bilan birga
«atkashligi, fidoyiligi, rahbarligi, madaniyati jihatdan birovdan ziyod bo‘lsa
jodki, aslo kam emasligini ko‘rsatdi. Ehtimol, bunday kezda badiiy publitsistika,
pttli nasr ham bayroqdor bo‘lishi mumkin edi. Axir, yozuvchilarimiz qat-qat
iklar, uzundan - uzun maqolalar yozib qizil sho‘roni maqtab obro‘ olar edilar.
bun unday quruq maqtov-kinoyaga hojat yo‘q. Vatan o'zimizniki, shu
piatkash odamlar aziz zamondoshlarimiz bo'lganidan keyin, yozuvchi
rialni qayerdan olishi kerakligi ayonlashadi. Shuning uchun ham ijod kishisi
k ning mustahkam pozitsiyasini bildirib, xolis fikr aytib, kerak bo‘lsa badiiy -
^litsistik asarlari bilan muntazam qatnashib turishi kerak. Chunki yozuvchi
^ b ir o‘z asari, chiqishi orqali odamlar ongiga ta’sir o ‘tkaza oladi . Sababi xalq
H uvchilam i peshqadam ziyoli, eng aqlli insonlar deb tushunadi. Aslida ham
B n d a y . Ha, bugun faollashish zaruriyati har qachongidan ham kattaroq».78
Biz aynan mana shu «faollashish zaruriyati» haqida fikr yuritmoqdamiz. Bu
H uriyat ham hoziijavoblik demakdir. Ammo, hoziijavoblik deganda zinhor
■kmron mafkuraning childirmasiga yo‘rg‘alash, targ‘ibotchi - tashviqotchi
Boiishni nazarda tutmayapmiz. Balki, har qanday tuzumlar, mafkuraviy tizimlar
Lrkibidagi ijtimoiy haqiqatni bilish, adolatni yuzaga chiqarish, umuminsoniy
pdriyatlami kuylash, badiiy tasdiqlash nazarda tutiladi. Adabiyotda ijodkor
pren»i, she’riyatda shoir shaxsining «kashf etilishi», davr va ijodkor, ijtimoiylik
p san’at kabi masalalarga o‘z qarashlarimizni bildirganimiz ushbu fasl yuzasidan
[«uyidagi xulosalarimizni beramiz:
ft. Ma’lum bo‘ladiki, badiiy asarda ijtimoiylik va shaxsiylik qorishiq holda zohir
po'lar ekan, faqat bu o‘rinda ijtimoiylik va shaxsiylik nisbati muayyan asarda
■■iicha bo'lishini e’tiborda tutish lozim bo‘ladi. Xususan, lirikada ijtimoiylik
Ibrajasi yo‘qday ko‘rinadi. Ammo, shoir ham jamiyatning bir a’zosi sifatida
Do'stlaringiz bilan baham: |