Bfamlikdan hazar qilgan uyg‘oqlik, iztirobdan o ‘zini topgan o‘zlik bu
■aydlikka qarshi beshavqat kurashish, maydakashlig-u meshchanlikka qarshi
mi bir qanoatga to‘la ko‘ngil ila peshvoz chiqish demakdir. Shuning uchun ham
ptirobli hayajon bilan, ko‘ngilda chuqur bir dard bilan insonning insonday
Kshini istaydi, yaxshilik, ezgulik, oliyjanoblik, mehr - muhabbat, shafqat va
p o w a t g ‘alaba qozonishini qo‘msaydi:
bqt bizni ko‘ngilchan qishdan ayirdi,
■wnayoq qor edi, yumshoq va gurtuk.
pmiq poyondozda yurgan shoh kabi
iq o m i tepkilab bemalol yurdik.
|y o g ‘i bahordir, bahor beshavqat,
юо yo‘laklarda qizg‘aldoq unar.
68
Endi yashab bo‘lmas gullami toptab,
lash bilan yurmoqni qilmasak hunar.
(“Ayolg‘u ” , B-25)
ko‘rib turganimizdek, shoir “bahor” obraziga juda katta ma’no yuklaydi. Uning
feshqa ko‘plab she’rlarida bahor, umuman tabiat tasviri ismsiz tuyg‘ulami
■sirchan poetik ifodalash vositasi emas, balki unda shu tuyg‘ular uyg‘otgan
■D'zal maqsadning o'zidir. Xususan, bahor bu go‘zallik sari intilish, ilohga yanada
Laqinlashish, Olloh nurining borliqda yanada ravshan jilvalanishi, insonni-da o‘z
hsliga, o‘zligiga tortilib, ruhoniyatidagi ilohiylikni bahor kabi namoyon etishiga bir
fckoniyat, qalbidagi qat-qat zanglardan xalos bo‘lib, qaqnus qush singari bir
■lkinib, chir aylanib, nokomillikka qarshi iztirob chekish baxtidan vujudga kelgan
Lur ila ilohga yovuqlik sari kuchli ichikish, sog‘inch timsolidir:
■uddi birinchi bor kelganday bahor,
Endi gullayotgan singari gullar,
baraxtlar shu bugun kiyganday qabo -
ferk quchgani yanglig4 och, yupun qullar,
Hech kim qilmaganday hali xiyonat,
Ro‘baro‘ kelganday ishqqa ilk bora,
Kulib boqqaniday yig‘loqi omad
Bunchalar entikding, yurak bechora?
(“B ahorni q arsh ilab ” 1987. В - 81)
Bu qadar intiqlik, bu qadar umidvorlik neehun?!
Faxriyoming poetik
punyosida bir ko‘p real narsalar o‘z realligini saqlab turadi, biroq ayni choqda
thoiming kechinmalari tufayli yangi sifatlar, yangi belgilar, yangi ranglar va yana
[ramziy mazmun ham kasb etadi. Bu olamda ko‘z yoshi - tuyg‘ulшlli oshkor
niluVchi va ayni choqda iztirob chekish lazzati, ruhsizlikdan qutqarguvchi amal,
layol - otashin sevgiga loyiq zot va ayni choqda ko‘ngilni eng sirli ko'ylarga
69
Ishlovchi nafis xayol, yashash - sevish iztirobi yoki musibat chekish imkoni, oy
rniung va nafis so‘lg‘inlik va ayni choqda bir to‘linib, bir ingichka tortgan hijron
I hokazo. “Bahor uyg‘onish fasli” degan hammaga ayon o‘xshatishga asosan
Ibiat manzaralari tasvirlangandek ko‘rinayotgan quyidagi she’rdan esa biz
■Diming sirlarga boy poetik olamidan mavjud manzarani tamoman o‘zgacha
lazmunda anglaymiz:
Jahor kelar dalalarga to‘rkunlab,
fashlar ham qaytadi olis - yaqindan
Kshki uyqusidan uyg‘onar millat,
Bmbumg‘lar bola ko‘rar chaqindan.
fearalar gumburlar, qah - qah urar gul -
bog* lami uyg‘otar momoguldirak.
Dalalar ko‘k kiyar - ayoz qolar tul,
iuyoshni qitiqlab maysa kuldirar.
(“Ayolg‘u”, B-50)
Bu erka bahor nechun bu qadar jar solib kelmoqda, u nimalar haqda bong
Irmoqda?... Shoir uchun u erka bahor emas, u donishmand, u ruhavzo, u nurposh,
■ mudroq ruhni uyg‘otish uchun bong urmoqda bo‘lgan bedor xabardorlik.
JQishki uyqusidan uyg‘onar millat” satrining o‘zi tafakkurimizni ancha zo‘r berib
Ishlashga boshlaydi. Xo‘sh, “qish” obrazi shoir poeziyasida qanday badiiy—estetik
■ma’no tashiydi. “Qish chillasi” (1985, В — 146) nomli she’rdan taqqoslar axtarib
ko‘ramiz:
’’Janub bizdan olislab ketdi, Shimol keldi surilib yaqin. Q orlar bilan
siyladi bizni, Ruhimizni ko‘tardi tag‘in”.
Demak, qish aslo ruhsizlik fasli emas,
! aksincha, u insonning ozurda ruhini nihoyatda avaylab, uni ko‘tarishga urinuvchi
mushfiq mehribon. Ammo insonning o‘zi qishdan ruhsiz vujudining o‘tkinchi
fcromi uchun yupanch izlaydi-yu tobora pastlab, yo‘qolib borayotgan ruhining
Bcamoli uchun qayg‘urmaydi: “Ruhning qanotiga osildik, Sho‘rlik bizni
70
■Ttarolmadi. Dalalarda yer chopaverib, Bellarida mador qolmabdi”. Bu she’r
■85-yil - sobiq sho‘rolar davrining siyosati inson umrini turli davlat rejalari-yu
blg‘onchi ideallarga kishanlab tashlagan bir vaqtda yozilgan. E’tibor qiladigan
■Flsak, ketmon chopaverib jismning emas, ruhning “bellarida mador qolmabdi”, u
Boyatda toliqqan. Insonni quldek ishlashi, manfaatsiz mehnati uning ruhini mana
aamday mayib qilib qo‘yadiki, munis qish unga o ‘zining oppoq qorlari bilan,
■kunati bilan bir pas orom bag‘ishlamoqchi bo‘lganda ham u ko‘kragini yerdan
fcD'tara
olmaydi. Bunday ruh bilan qolgan loqayd odam endi quruq jismga aylandi
Bqoldi,
ayni shuni kutib turgan “qon isini olgan kalxat” hamlaga shay holda
■rydo bo‘ldi: “Turg‘izmadik yiqilgan ruhni, Qanotiga bosmadik malham... Paydo
lo‘lar qaydandir shunda Qon isini olgan bir kalxat”. Insondagi so'nmas va ezgu
fchgina uni go‘zallikka, ijodkorlikka undaydi. Odamlardagi shaxslik tuyg‘ularini
jpavh etish, ular umrining mazmunsizligi, shafqatsiz siyosat yurgizish orqasida
■ami ijodkorlikka emas, ijrochilikka mahkum etgan hukmron mafkura —
Bonsiragan kalxat” endi bemalol loqaydlikka ko‘nikkan vujudni isyonkor ruhdan
■osuvo qilishi mumkin:
“ Q anotlari qonga bo‘yalgan R uh q o rla rd a o‘rm alar
endi. K a tta la r q a rta d a n bo‘sham as, B olakaylar o‘ynaydi “K inder” . Hech
kimning u bilan ishi yo‘q, Q irchillaydi d ala la rd a qish. Uxlab y o ta r bogMarda
bahor, Q o r ostida uxlaydi yum ush” .
Faxriyor estetikasida go‘zallik - bu inson erkida, hurfikrliligida, millatning
bzodligidadir.
Shoir
ushbu konsepsiyani mazkur she’ming intihosida ham
lavqulodda o‘ziga xoslik bilan badiiy talqin qilgan:
“ G ul unm agay, ko‘karm as
giyoh R uhning qoni to‘kilgan yerdan. Shu ta q ird a undirm oq uchun Xudo
pizga p axtani b erg an ”.
Shoir paxtani
oq oltin, millatning faxr-u iftixori,
fe'zbekning tashrif qog‘ozi, sha’nu sharaf, qadr-qimmatning yagona o‘lchov birligi
pifatida ulug‘lab, tirik insonlar taqdirini butunlay unga bog‘lab, ularga inson deb
pmas, faqat paxtakor deb qaragan yakkahokim hukumatning qabih siyosatini,
Insondagi go‘zal ruhiyatni sindirgan og‘ir paxta yetishtirish mehnatini, uzzukun
aonini jabborga bergudik o‘lib - tirilib dalalarda timirskilanishi orqasida mutelik
jchohiga botayotgan millatning fojiasini to‘rt misrada qamrab olib, davming soxta
71
■safasini shafqatsiz ochib tashlaydi. Umuman olganda, Faxriyoming 80-
■ardagi ijodida jamiyat illatlarini oshkora fosh etish, to‘g‘ridan to‘g‘ri ayblash
■Trtib turadi. U yaratgan obrazlarda tuyg‘u va tafakkur uyg‘unligi badiiy
pviming nihoyatda original va moddiy ko‘rinish olishini ta’minlaydi. Masalan,
sz ko‘p bora tilga olgan “bahor” obrazidagi estetik yuk “gul” obrazi bilan tugal
■azmun hosil qiladi:
Bahor hech narsani esdan chiqarmas.
■ar safar gul qo‘yar
par bir qabr poyiga
(1988. В - 27)
“Milliy poeziyamiz tarixida birgina qatordan iborat butun boshli she’r hech
gachon bo‘lmagan. Anvar Obidjon, Tohir Qahhor, Faxriyor, Ulug‘bek Hamdam
punday she’rlar yozishdi.Quvonarlisi shundaki, Bunday she’rlar atama yasash
■oki axborot berishga emas, balki muayyan ruhiy kayfiyatni ifodalashga, o‘zgacha
pyg‘u baxsh etishga xizmat qilgan: “Go‘rlar qisir — tug‘ishdan qolgan” (Faxriyor).
btiqlol davri she’riyatining qisqalikka intilishi shunchaki modaning ketidan quvish
k)‘lmay, chuqur mantiqqa ega” , degan edi taniqli adabiyotshunos olim Q.
Yo‘ldoshev she’riyatimizning o‘ziga xos yutug‘i bo‘layotgan yuqoridagi kabi
qisqa she’rlar haqida. Darhaqiqat, bor — yo‘g‘i uch satrdan iborat ushbu she’rda
poetik obraz ham, unga yuklangan mazmun ham zalvarli. Shu uch satr she’r
©‘quvchini bu o‘tkinchi umr va uning mohiyati haqida chuqur o‘yga tolishga
indaydi. Bahor nima? U ezgulik ramzi. Gul - u ezgulik vositasi, qabrlar - umr
cftkinchiligi, ruh abadiyligi, inson yaralishdan toki o‘limga qadar mehrga,
rupanchga, e’tiborga intiqligi ramzidir. Inson nechun ezguliklar qilishga
ihoshilmaydi yoki har bir yaxshi amalidan nenidir kutadi, tama qiladi, hamisha
mdod so‘raydi, bir — biriga beg‘araz yordam, mehr, savob ko‘rsatolmaydi, yoki
imehmi ham minnatga o£raydi. Vaholanki, bahor bu amallami hech qiyinchiliksiz,
limdodu tamalarsiz amalga oshiradi, tiriklamigina emas, marhumlar ko‘nglini ham
*' К,озокбой Йулдошев “Ёник суз” “Янги аср авлоди”, 2006 йил, Б - 193.
7 2
pod etadi, “Hech kim bilan ishi yo‘q uning, 0 ‘z holicha gullab yotadi. Sen
lahorga tosh otgan kuning Daraxtlari kurtak otadi... Uning senga xizmati xolis,
liishlaringni Oyga ichirar. Baxtga qarshi, o‘ng kelib qolsa Ijobati uchun kechirar,
leydi shoir to‘plamdan o‘rin olgan “Uch bitik” nomli she’rida (B — 51). Uning
Ifoiat bilan bog‘liq timsollarida namoyon b.o‘lgan yetakchi konsepsiyalardan biri
pu
- hayotni, go‘zallikni ulug‘lash .orqali xunuklikka qarshi kurashdir. Yuqorida
reltirilgan she’rdagi “gul” va “tosh” obrazlarining o‘zida inson kechinmalarining
loyat boy va rangin qirralari o‘z ifodasini topgan. “Gul” go‘zallik, ezgulik,
bfislik, yorug* niyatlar timsoli bo‘lsa, “tosh” obrazida shoir bag‘ri toshlik, yaxshi
femidlarga, ezguliklar va ezgu o‘ylarga o‘rin qolmaydigan, muhtojlik sezmaydigan
■albsizlik makoni singari mazmunlami ifodalaydi. Ko‘rib o‘tganimizdek, ona yurt
pbiati shoir uchun badiiy topilmalar uchun obyekt , fikrini badiiylikka o‘rash
Ichun vosita emas, balki unga bebaho “hikmatlami oshkor etuvchi boqiy ustoz”
p o ‘mon Rahimjonov)dir.
Faxriyoming “Ayolg'u” to‘plamiga kirgan she’rlarida tabiat bilan bog‘liq
» ’zi bir poetik timsollami kuzatishlarimiz natijasida quyidagi xulosalarga
leldik:
I. Shoir poetik timsolga asos qilib olgan narsalardan uzoqlashib ketmaydi. U tabiat
■ra inson talqinlarida umumbashariy mohiyatga ega go‘zal badiiyat namunalarini
iaratadi.
K. Poetik obrazlar shunchaki she’rga joziba, ohang, rang beruvchi vosita emas,
palki fikr tashuvchi, yuk ko‘taruvchi vositadir.
3. Shoir tabiat bilan bog'liq poetik timsollaming she’riyat uchun imkoniyatlari
Bieksiz ekanligini ko‘rsata oladi.
Maktab va akademik litseylarda Istiqlol davri she’riyatini o‘rgatish borasidagi
lyrim fikr va mulohazalarimizni quyidagicha xulosalaymiz:
I. Sinfdan tashqari o‘qish darslari erkin dars hisoblanadi. Unda o'quvchilaming
titobxonlik qiziqishlari, bilim doirasi, estetik taassurot, badiiy obrazlami idrok
gtishi, ijodkorligi, faol kitobxonga xos ko‘nikma va malakalari rivojlanadi.
73
В She’riyat tahlili va adabiy o‘qish kabi qo‘shimcha darslarga quyidagicha
■stodik tavsiyalar berilishi mumkin: darsni kirish suhbati bilan boshlash; darsda
rquvchilar o‘qigan kitoblar, asarlami hisobga olish; darsda o‘qish uchun yangi
parlar tavsiya qilish; mashg‘ulotda o‘rganilganlar yuzasidan tahlillar olib borish;
■oir asarlari yuzasidan ko‘rgazmalar tayyorlash, u haqida ma’lumotlar to‘plash,
Ibomlar tayyorlash, kitobxonlik kundaligi yuritish; she’rlardan namunalar
pdlatish va “Ifodali o‘qish tanlovi”ni tashkil qilish; muayyan she’riy asar yoki
p'plamga mutanosib rasmlar ishlash.
74
UM UM IY XULOSALAR
Do'stlaringiz bilan baham: |