|
ГИ ДЕ МОПАССАН ИЖОДИЙ МЕРОСИ ЎЗБЕКИСТОНДА
Жaҳoн адабиётида танқидий реализм оқимннинг йирик вакилларидан бири, новелла жанрининг устаси, машҳур француз ёзувчиси Ги де Мопассан (1850-1893) ижодий меросининг Ўзбекистонда тарқала бошланганига 80 йилдан ошди. Аммо ХХ асрнинг 50-йилларига қадар Мопассан ижодини, унинг алоҳида асарларини, ҳатто ёзувчининг ўзбек тилига таржима қилинган новеллаларини таҳлил қилишга бағишланган бирорта илмий иш ёки мақола ўзбек адабиётшунослигида мавжуд эмас эди.
1950 йилда Мопассан туғилганига юз йил тўлиши муносабати билан «Қизил Ўзбекистон» (ҳозирги «Ўзбекистон овози») газетасида Н.Худцишвилининг «Ги де Мопассан» номли мақоласи ўзбек тилига таржима қилиб босилди . Бу мақолада талантли ёзувчининг ҳаёти, ижоди, яшаган даври ҳақида маълумот бериш билан бирга, унинг «Ҳаёт» романи, «Дўндиқ» ҳикояси ҳақида қисқача фикр юритилган эди.
50-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб самарқандлик адабиётшунос олим Ю.Пўлатов бевосита ‘Мопассан ижоди ва унинг асарлари таржимаси муаммоларини тадқиқ этишга киришди. Унинг ана шундай ишларидан бири «Мопассан асарларининг ўзбек тилига таржимаси» деб номланган. Ю.Пўлатов бу мақоласини кейинчалик айрим ўзгаришлар билан. «Таржима санъати» тўпламида қайта нашр эттирди. Олим «Фразеологик оборотларни рус тилидан ўзбек тилига таржима қилишнинг баъзи хусусиятлари» номли мақоласида ҳам Мопассан ҳикояларининг таржимаси билан боғлиқ муаммолар ҳақида қисман сўз юритган эди. Жумладан, тадқиқотчи Мопассан асарлари таржимасида фразеологизмларни оддий сўзлар билан ўгириш ёки таржимасиз ташлаб кетиш, асар қаҳрамонларининг ҳолатига номувофиқ фразеологизмларни тўқиб чиқариш каби ҳолларга характерли мисоллар келтирган эди.
Ю.Пўлатовнинг 1963 йилда ҳимоя қилинган номзодлик диссертацияси Мопассан ижодий меросини мамлакатимизда ўрганиш соҳасида салмоқли дадил қадам бўлди. Бу тадқиқотнинг сўнгги — учинчи боби бевосита «Ги де Мопассан новеллалари ўзбек тилида» деб номланган. Мазкур боб аввалида олим Мопассан новеллаларини ўзбек тилига таржима қилиниш тарихини ёритади. Шундан сўнг диссертацияда Ги де Мопассан новеллалари таржимаси таҳлил этилади. Мазкур бобнинг муҳим жиҳати шундаки, муаллиф Мопассан асарларининг озарбайжон, қозоқ, татар, қирғиз, қорақалпоқ каби туркий тилларга қилинган таржималарини ҳам таҳлил доирасига киритади, айрим новеллалар («Туан», «Чол», «Гадо», «Дўндиқ» кабилар)нинг бир неча таржима вариантларини ўзаро қиёслайди.
Ю.Пўлатовнинг «Бадиий асарда номлар таржимаси (1967), „Асрларга туташ ҳамкорлик“ (1974), „Ўзбекистонда чет эл адабиётини ўрганишга доир“ (1975) номли рисолаларида ҳам адабий алоқалар, таржимашуносликнинг умумий масалалари билан қаторда Мопассан новеллаларига таржимасига оид қизиқарли ва мухим фикрлар келтирилган.
Адабиётшунос олим Қ.Расулов „Портрет яратиш санъатига доир“ номли мақоласида буюк санъаткорлар асарларида кишини сеҳрлаб қўядиган одамлар қиёфаси такрорланмас қилиб чизиб берилишини илмий-назарий жиҳатдан асослаш мақсадида Мопассаннинг машҳур „Дўндиқ“ ҳикоясига қайта-қайта мурожаат қилган эди .
Бу даврга келиб тадқиқотчи олим М.Холбеков умуман француз-ўзбек адабий алоқалари, жумладан Мопассан ижодини ўрганиш билан жиддий шуғуллана бошлади. 1977 йилда олимнинг „Ги де Мопассаннинг “Азизим» романи ўзбек тилида» номли мақоласи эълон қилинди. Бу мақолада И.Ғафуров томонидан 1975 йилда амалга оширилган «Азизим» романи таржимаси билан боғлиқ ҳолда Мопассан ижодий меросига, ёзувчи услуби, унннг ўзбекча таржимадаги ифодаси масалаларига оид муҳим фикрлар баён этилган.
М.Холбековнинг «Парда Турсун — француз адабиётининг таржимони» номли мақоласида Мопассанинг «Туан», «Майиблар онаси», «Сайек». «Белом халфанинг жонивори», «Чол», «Сухсирлар», «Қишлоқ судида» каби новеллалари таржимасига оид баъзи фикр-мулоҳазалар баён этилган.
Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти 1987 йилда буюк француз ёзувчисининг «Ҳаёт», «Азизим» романлари ва «Дўндиқ», «Асирлар», «Мадмуазель Фифи», «Оқсоч қиз саргузаштлари», „Дарбадар“, „Портда“, „Алвасти“, „Розали Прюдан“ каби новеллаларидан иборат китобини „Жаҳон адабиёти дурдоналари“ сериясида кўп минг нусхада нашр эттирди. Бу мамлакатимизда шу кунга қадар Мопассан асарлари таржимасининг энг катта нашри эди. Бу китоб М.Холбековнинг „Ги де Мопассан ижоди“ номли салмоқли мақоласи билан очилади. Мазкур мақолада Мопассан ижоди яхлит, XIX аср жаҳон адабиёти фонида таҳлил этилган, ёзувчининг инсоннинг ички дунёсини очиб берувчи, социал турмуш қирраларини реал картиналарда ёритувчи янги типдаги новеллалар яратган, „Азизим“, „Ҳаёт“ романлари эса Стендаль, Оноре де Бальзак, В.Гюго, Ж.Санд, Флобер, Э.Золя асарлари қаторидан муносиб жой олганлиги кўрсатиб берилган.
1988 йилда „Ўзбекистонда таржимачилик“ номли илмий тўплам нашр этилган эди. Бу тўпламдан З.Исомиддиновнинг Зумрад Орифжонованинг таржимонлик фаолиятини ёритувчи адабий портрет характеридаги иши ҳам ўрин олган.
М.Холбеков „Ги де Мопассан мероси Ўзбекистонда“ (таржима ва танқид тарихидан) номли мақоласида Мопассан асарларининг ўзбек тилига таржима қилиниш тарихи ва бунда П.Турсун, М.Ҳаким, Зумрад, И.Ғафуров каби таржимонларнинг маҳорати, бу таржималарда йўл қўйилган айрим қусурлар ҳақида фикр юритади. Шуниси муҳимки, мустақилллик йилларида мамлакатимизда Мопассан асарларини оригиналдан — француз тилидан ўзбекчага таржима қилиш анъанаси йўлга қўйилди. Жумладан, Ш.Минавваров, Б.Йўлдошев каби таржимонлар саъйи-ҳаракати билан Мопассаннинг „Ўлиб тирилган“, „Ёлғизлик“ каби ҳикоялари бевосита французчадан ўзбек тилига таржима қилинди.
Шунингдек Б.Эрматов XIX аср француз реалистик новеллаларининг ўзбек тилига таржималарига оид номзодлик диссертациясида ҳам Мопассан новеллалари таҳлилига алоҳида эътиборни қаратган эди.
Б.Эрматов 1991 йилда Самарқандда ўтказилган республика анжуманида „Ги де Мопассан ва ўзбек адабиёти“ деган мавзуда қизиқарли чиқиш қилган эди. Бу маъруза муаллифи Мопассан ижодининг ўзбек ҳикоячилигига таъсири ҳақида сўз юритар экан, бундай таъсирнинг ижобий томонлари билан бирга, айрим тақлидчиликка мойил ўринларини ҳам кескин танқид қилади. Яъни Б.Эрматов тўғри таъкидлаганидек, 70-80-йилларда ўзбек адабиётида Мопассанга кўр-кўрона тақлид қилиш кучайиб кетди, натижада адабиётимизда ишқ-муҳаббат, оилавий мавзуларда ёзилган харидоргир романлар, қиссалар, ҳикоялар юзага келди. Бундай асарларда муҳаббатга, ишқ-вафога ўткинчи бир ҳис, ҳайвоний бир эхтиёж сифатида қараладики, бу шарқона анъаналар руҳида тарбияланган ўзбек халқининг ахлоқий ақидаларига тамомила номувофиқдир. Бундай тақдидчиликка қарши курашиш адабиётшуносликнинг муҳим вазифаларидан бири саналади.
Кўринадики, ўзбек адабиётшунослигида Мопассан ижодий мероси, унинг асарлари таржимаси ҳақида бир қанча ишлар юзага келди, мамлакатимизда ўзига хос мопассаншунослик йўналиши шаклланди. Лекин амалга оширилган бу ишлар ҳозирги кунда дарёдан бир томчи бўлиб, келгусида Мопассан ижодий мероси ўзбек прозаси билан узвий муштарак ҳолда ҳозирги давр адабиётшунослиги ютуқлари контекстида янада чуқурроқ тадқиқ этилиши зарур. Бу эса умуман ўзбек адабиёти, жумладан ҳозирги ўзбек насрининг ривожига янада самарали таъсир қилишига мустаҳкам замин ҳозирлайди.
ГИ ДЕ МОПАССАН
ИККИ ҲИКОЯ
МОПАССАН (Maupassant) Ги (тўлиқ номи Анри Рене Альбер Ги) де (1850.5.8, Турвилясюр-Арк яқинидаги Миромениль қалъаси —1893.6.7, Париж) — француз ёзувчиси, Руан лицейини тугатган. 1870—71 й.ларда франко-прус урушида қатнашган, Ги де Мопассан Флобернинг шогирди, рус алиби Иван Тургеневни устоз санаб, унга бағишлаб мақолалар ёзган. Адабиётга 1880 й.да шеърлар тўплами ва «Дўндиқ» новелласи б-н кириб келган. У 6 роман,18 ҳикоялар тўплами, очерк ва пьесалар, кўплаб мақолалар ва б. асарлар муаллифи. Мопассан ижоди учун турмушни объектив тасвирлаш, тилининг содда (табиий) ва таъсирчанлиги, «ҳаётни ўзиданда ишончли тасвирлаш», қаҳрамонлар образини уларнинг характер ва хис-туйғулари орқали яратишга интилиш характерли. Мопассан маънавий қашшоқ, мунофиқ кишилар образининг бутун бир силсиласини яратган («Жавоҳирот», «Оила бағрида»,«Васиятнома» «Бочкача», «Иблис» ва б.). Унинг «Дайди», «Шкаф», «Гадой» каби новеллаларида турмуш қаърига улоқтирилган нотавонлар ҳаёти тасвирланган. Муҳаббатни мол-дунёдан иборат деб билувчи, шу боис ҳар қадамда ўзини сотишга тайёр аёллар образи «Иветта»,«Ҳаққоний тарих» ва б. асарларида маҳорат б-н чизилган. Мопассан соф муҳаббат («Ой ёғдуси», «Бахт»)ни куйлайди ва маънавий юксак оддий кишиларни қадрлайди («Симон ота», «Мартен қизалоғи»), ватанпарвар ва жасоратли инсонларни тараннум этади («Дўндиқ», «Мадмуазель Фифи», «Милон амаки»). Унинг «Ҳаёт» (1883), «Азизим» (1885), «Монт-Ориоль» (1886), «Пьер ва Жан» (1887—88) каби романларида умумбашарий мавзулар, мансабпарастлар қисмати, бойлик орттиришга хуруж қилиш юксак маҳорат билан тасвирлаб берилган. «Ўлимдек кучли» (1889), «Бизнинг қалб» (1890) романларида эса психологик руҳ кучли. «Ҳаёт»,«Азизим» романлари (Иброҳим Ғафуров таржимаси) ва бир қанча ҳикоялари ўзбек тилига таржима қилинган (Ўзбекистон Миллий энциклопедиясидан).
САДОҚАТ ҚУРБОНИ
Мана, қачонлардир содир бўлган, ўзим гувоҳ бўлган ва нимагадир ҳеч қачон ёдимдан чиқмайдиган ғамгин хотираларимдан бири. Ўша кунлардан бери қанчалик ғамгин, ҳаяжонли, қўрқинчли дамларни бошимдан кечирмадим. Лекин барибир, ўн-ўн икки ёшларимда мен билган Маймоқ холанинг қиёфаси бирор кун кўз олдимдан кетмаслигига ўзим ҳам ҳайрон қоламан.
У душанба кунлари бизникига келиб кийим-кечак, кўрпа-ёстиқларни ямаб юрадиган тикувчи кампир эди. Ота-оналарим ўша пайтлар дабдабали кўриниши туфайли «қаср» деб аталадиган қишлоқ уйларидан бирида яшашарди. Сирасини айтганда, бу «қаср» фақат томи баланд қурилган, атрофи тўрт-беш ферма билан қуршалган оддий, қадимий бинолардан бири эди. Қўрғончамиздан юз метрлар нарида бир пайтлар қизил ғиштдан қурилган, вақт ўтиши билан хиралашиб қолган черков биноси атрофида каттакон қишлоқ жойлашганди.
Ҳар душанба куни эрталаб соат олти, олти ярим орасида Маймоқ хола бизникига келиб, тўппа-тўғри чердакдаги кирхонага кўтарилар ва ишга киришарди.
У баланд бўйли, ориқдан келган, соқолли, тўғрироғи, бутун юзини ҳайрон қолдирар даражада соқолсимон мўйлар қоплаб олган аёл эди. Xудди қандайдир ақлдан озган киши аёл кийимидаги бу солдат кампирнинг юзларига атайлаб ёввойи жангал буталарини қадаб чиққандай тасаввур уйғотарди. Бундай мўйлар унинг бурнининг устида ҳам, остида ҳам, атрофида ҳам, яноқлари-ю иякларида ҳам бетартиб ўсиб ётарди. Қошлари эртаклардагидек қалин ва узун, бироқ мутлоқ оқариб кетган ва янглишиб шу ерга қўндирилган ҳўрпайган мўйловга ўхшаб кетарди .
У оқсоқланиб юрарди. Бироқ оқсоқланиши бошқа оқсоқларникига сираям ўхшамасди. У худди лангар ташлаб турган, денгиз тўлқинида чайқалаётган кема мисол оқсоқланарди. У соғ оёғи билан қадам ташлаганида, унинг суякдор қомати худди улкан тўлқин устига кўтарилаётган елканли кемани эслатар, навбатдаги қадамини ташлаганида худди жарликка қулаб тушаётгандек кўринарди. Шундай қилиб, унинг юриш тарзи менга денгизда бўрон пайти сузиб юрган кемани эслатарди. Унинг ҳеч қачон бошидан тушмайдиган оппоқ чепцаси, орқасидан осилиб турган ленталари менга гоҳ шимолдан жанубга, гоҳ жанубдан шимолга қараб уфқни кесиб ўтаётган кема елканлари бўлиб кўринарди.
Мен Маймоқ холани жуда қадрлардим. Душанба кунлари уйқудан туришим биланоқ оёқларини грелка устига қўйиб аллақачон ямоқчиликка киришган Маймоқ холамнинг ёнига, кирхона томон чопардим. Кириб боришим биланоқ у том остида жойлашган баҳайбат бу кирхонада шамоллаб қолмаслигим учун мени ҳам грелка устига ўтқазиб қўярди.
— Бу сенинг томоғингдаги қонингни тортиб олиб, оёқларингни иситади — дерди у мени ишонтириб.
Кейин у илгаксимон бармоқларини чаққон қимирлатиб, тикиш жараёнида менга турли-туман воқеаларни ҳикоя қила бошларди. Унинг қалин шишали кўзойнаклари остидаги кўзлари (қариликдан унинг кўзлари яхши кўрмай қолганди) менга жуда ҳам катта, ғайритабиий мовий ва қўшалоқ бўлиб кўринарди.
Гўдак қалбимни ҳаяжонга соладиган унинг ҳикояларидан у ҳам тақдир қисиб қўйган кўплаб аёллар сингари сахий ва олижаноб қалбли эканлигини ҳис қилардим. У ўз қисматига соддадиллик билан бутунлай кўникиб кетган аёллар хилидан эди. У менга қишлоқда рўй бераётган воқеалар, оғилхонадан қочиб кетиб, бир кун эрталаб Проспер Меренинг шамол тегирмонининг парракларига жиддий кўринишда тикилиб турган сигир ҳақида гапириб берарди. Кейин черков қўнғироқхонасига тухум қўйган товуқ ҳақида гапириб, ҳозиргача бу товуқ у ерга қандай қилиб чиққанлигининг сири очилмаганлигини, Жан-Жан Пилас ёмғирда ҳўл бўлиб қолган иштонини қуритиш учун дорга осиб қўйганида, бир йўловчи уни ўмариб кетганини ва унинг кўппаги ўғрини қишлоқдан ўн легача қувиб бориб, иштонини қайтариб олиб келганликларини сўзларди. У менга бундай оддийгина воқеаларни шунчалик қизиқарли қилиб ҳикоя қилиб берардики, улар тасаввуримда сирли ва улуғвор бир драманинг унутилмас саҳналаридек кўз олдимда жонланар ёки ҳар куни онам менга ўқиб берадиган буюк ёзувчининг моҳирона тўқилган саргузашт қиссасидек туюларди.
Душанба кунларидан бирида эрталаб яна Маймоқ холамнинг ҳикояларини мароқ билан тингладим. Кейин хизматкоримиз билан Нуарпре фермасининг орқасидаги Алле ёнғоқзорига бордик. У ёқдан қайтиб келиб яна кирхонага, Маймоқ холамнинг ёнига чиқишга қарор қилдим. Бу воқеа ҳозир худди кеча содир бўлгандек ҳамон кўз олдимдан кетмайди.
Мен кирхона эшигини очиб тикувчи кампир қўлларини ёзганича бир қўлида игна ва ип, иккинчисида менинг кўйлагимни тутганича стул олдида ағнаб ётганини кўрдим. Унинг кўк пайпоқли бир оёғи, менимча соғ оёғи бўлса керак, стул остига кириб қолган, кўзойнаги девор томонга отилиб кетган ва ўша ерда ялтираб кўриниб турарди.
Мен аллақандай қўрқувни ҳис қилиб, жон-жаҳдим билан қичқириб юбордим ва ташқарига отилдим. Бир зумда ҳамма чопиб келди ва бир неча дақиқа ўтгач, Маймоқ холам оламдан кўз юмганлиги маълум бўлди.
Бу гапни эшитиб гўдак қалбимни қамраб олган чуқур, даҳшатли қайғуни ифодалаш учун ҳалигача сўз топа олмайман. Мен оёқларимни базўр судраганимча зинапоядан тушдим. Уйга кириб қоронғу бурчакдаги баҳайбат қадимий ором курсига ўзимни ташлаб, тиззалаб ўтириб олганимча, йиғлай бошладим. Афтидан, мен у ерда ўтириб узоқ йиғлабман, чунки тез орада қоронғулик тушганини сезиб қолдим.
Тўсатдан хонага кимлардир чироқ олиб киришди, бироқ мени сезишмади. Уларнинг овозларидан булар ота-онам ва дўхтир эканлигини сездим. Ўша заҳотиёқ чақирилган дўхтир тикувчи кампирнинг ўлими сабабларини тушунтирарди. Унинг гапларидан, тўғриси, ҳеч балони тушунмадим. Кейин дўктирни бир қадаҳ ликёр ичишга таклиф қилишди. У ўтириб олиб яна Маймоқ холам ҳақида гапира бошлади. Дўхтир айтиб берган тафсилот то умримнинг охиригача хотирамга михланиб қолган бўлса керак. Назаримда ҳозир ҳам уни сўзма-сўз такрорлаб айтиб беришим мумкин.
— Эҳ бечорагина! — гап бошлади дўхтир. — У менинг бу ерга келганимдаги биринчи мижозим эди. Чунки мен бу қишлоққа ишга келган куним унинг оёғи синган эди. Дилижондан тушиб, қўлларимни ювишга ҳам улгурмасимдан мени чақириб келишди. Унинг оёғи синган ва бу жуда-жуда хавфли эди! Ўша вақтлар у эндигина ўн саккиз ёшга тўлган ва жуда ёқимли, ҳақиқий соҳибжамл қиз эди! Бунга ҳозир ҳатто ишонгингиз ҳам келмайди. Унинг оёғи нима сабабли синганига келсак, бу сирни ҳеч кимга, ҳеч қачон айтмаганман. Буни мендан ташқари яна бир киши билади. Бироқ у аллақачон бу ерлардан кетиб қолган. Мадомики, кампир энди бу оламдан кўз юмган экан, унинг чўлоқ бўлиб қолишининг сирини айтиб бера қолай.
Ўша пайтлар бу қишлоққа ҳарбийлар каби қад-қомати келишган чиройли бир йигит ўқитувчининг ёрдамчиси бўлиб ишга келганди. Қишлоқнинг барча қизлари уни деб ақлу-ҳушларини йўқотишган, йигит ўзини улардан бирортасини назар-писанд қилмагандек тутарди. Бунга сабаб менимча уйғониб, доим чап оёғи билан турадиган қишлоқ ўқитувчиси Грабю амакининг қаттиққўллигидан қўрққанлиги бўлса керак.
Ўша кунларнинг бирида Грабю амаки бугун сизникида оламдан ўтган гўзал Гортензияни, яъни кейинчалик Маймоқ лақабини олган қизни тикув-чатув ишларини бажартириш учун уйига таклиф қилади. Ўқитувчининг ёрдамчиси гўзал қизга мулозамат қила бошлайди ва албатта бундай қўл етмас йигитнинг назар эътибори, шунча қизлар ичидан ўзини танлаши қиз бечорани қувонтириб юборади. Қисқаси, қиз уни севиб қолади ва кунлардан бир кун йигит иш тугагач, кечқурун мактаб чердаги устида илк учрашувга чиқишга унинг розилигини олади.
Кечқурун қиз ўзини уйига кетаётган қилиб кўрсатиб, зинапоядан пастга тушиш ўрнига чердакка чиқади ва ўз севгилисини кутиб похол-пичанлар орасига яширинади. Тез орада йигит ҳам чердакка чиқиб келади. У эндигина ўз қалбидаги ҳисларни тўкиб сола бошлаган пайт, чердак эшиги очилиб, остонада қаҳри қаттиқ мактаб ўқитувчиси пайдо бўлади.
— Бу ерда нима қилаяпсиз, Сижисбер? — дейди у.
— Похол устида ётиб бироз дам олмоқчийдим, жаноб Грабю, — дейди қўлга тушганлигини ҳис қилган ёш ўқитувчи бутунлай ўзини йўқотиб.
Чердак жуда катта, кенг ва қоронғи эди.
— Боринг, яширининг, тезроқ яширининг, аксинча мени ишдан ҳайдашади, — дейди йигит шивирлаб, қўрқиб кетган қизни ичкарига итариб.
— Демак, бу ерда ёлғиз ўзингизми? — сўрайди ўқитувчи, шивир-шивирни илғаб.
— Ҳа, жаноб Грабю, ёлғизман.
— Йўқ, ёлғиз эмассиз, ким биландир шивирлашдингиз!
— Гапим рост, жаноб Грабю, бу ерда бир ўзимман.
— Буни ҳозир текшириб кўрамиз, — эътироз билдирибди ўқитувчи ва эшикни ташқарисидан қулфлаб, шам олиб келиш учун пастга тушиб кетипти.
Шунда қуён юрак йигит, бундайлар жуда кўп учраб туради, бутунлай эс-ҳушини йўқотиб қўйибди.
— Тезроқ яширинсангиз-чи, сизни бу ердан топа олмасликлари учун бутунлай қорангизни ўчиринг. Сизни деб бир умрга бурда нонимдан айрилиб қоламан. Сиз.. сиз менинг мартабамни йўққа чиқарасиз. Тезроқ йўқ бўлинг, — дебди у бутунлай қаҳрга миниб.
Бу пайт эшик қулфига калит солинаётганлиги эшитилибди.
Гортензия эса кўча томонга қараган туйнук дарча томонга чопиб борибди.
— У кетганидан кейин кўчага чиқиб менга ёрдам беринг, — дебди у секин ва қатъий овозда.
Кейин тезлик билан дарчани очиб, ўзини кўчага отибди.
Грабю амаки чердакда ёрдамчисидан бошқа ҳеч кимни топа олмай, ҳайрон бўлганича чиқиб кетибди.
Орадан чорак соатлар ўтгач, ҳузуримга Сижисбер югуриб келиб барча гапларни айтиб берди. Бечора қиз девор ёнида ётар, ўрнидан тура олмасди. Ахир у баланд чердакдан йиқилиб тушганди-да!
Ёмғир шивалаб ёғарди. Шўрлик қизни уйимга олиб келдим. Унинг ўнг оёғи уч жойидан синган, суяк парчалари оёқ терисини ёриб чиқиб кетганди. У бир оғиз ҳам зорланмас, фақат ҳайратланарли шикастнафаслик билан «ўзимдан бўлди, ўзимдан бўлди!» дея такрорларди холос.
Мен унинг қариндошларини чақириб, қизга раҳмим келганидан уни отлари олиб қочган экипаж уйим ёнида уриб кетди, деб ёлғон тўқидим. Менга ишонишди ва жандармлар бир ой давомида бахциз ҳодисага сабабчи бўлган экипаж ҳайдовчисини беҳуда қидиришди.
Бўлган гап шу. Бу аёл олий даражада тарихий жасорат кўрсата оладиган қаҳрамонлар хилидан эканлигига ишончим комил. Бу унинг умридаги ягона ва охирги муҳаббати эди. У бокиралигича оламдан кўз юмди. Бу жафокаш аёл, худонинг энг мўмин бандаси ва ўз садоқатининг бегуноҳ қурбони бўлди. У билан чексиз фахрланаман , акс ҳолда умримда ҳеч кимга айтмаган бу сирни сизга айтиб бермаган бўлардим. Нима учунлигини ўзингиз тушунасиз.
Дўхтир гапини тугатди. Онам унсиз йиғларди. Отам ҳам бир нарсалар дегандек бўлди, кейин ҳаммаси чиқиб кетишди.
Мен ҳамон тиззалаб оромкурси устида ўтирганимча ҳиққиллаб йиғлардим. Қулоғимга зинапоя томондан оғир қадам ва туртиниш товушлари эшитилди.
Афтидан Маймоқ холамнинг жасадини олиб тушишмоқда эдилар…
Француз тилидан Абдумурод Кўчибоев таржимаси
МУРДАНИНГ ҚЎЛИ
Бир куни кечқурун, бундан саккиз ой муқаддам, дўстимиз Луи Р.нинг хонасига бир кеча собиқ синфдошлар йиғилдик. Пунш ичдик, чекдик, адабиёт ва рассомлик санъати ҳақида гап сотдик, одатда ёшларнинг гурунгларида айтиладиган ҳазил-мутойибалар бўлди. Бир пайт туйқусдан эшик ланг очилиб, болаликдаги бир дўстим хонага қуюндай бостириб кирди.
— Хўш, қани ким айтади, мен ҳозир қаердан келдим, — қичқирди у.
— Гаров ўйнашим мумкин, Мабилдан! — деди кимдир.
— Йўқ, кўринишингдан кайфинг чоғ, ҳарқалай, бирор жойдан қарзга пул ундиргансан ё бувангни дафн этиб қайтдингми? Ҳа, топдим, соатингни гаровга қўйгансан, мўлжалингдаги нархда, — деди бошқаси.
— Менингча, сен жиндай отгансан, — деди учинчиси. —Луиникидаги пуншнинг ҳидини олиб, томоғингни яна ҳўллагинг келиб қолган.
— Йўқ, тополмадинглар, мен П.дан келдим. Нормандиядаги П.дан. Бир ҳафта бўлдим у ерда, мана ўзим билан бирга биродаримниям олиб келдим, рухсат этинг, жаноблар, уни сизга таништирай!
У шу сўзларни айтиб чўнтагидан териси шилинган одам қўлини чиқарди. Қўл ниҳоятда қўрқинчли эди: қоп-қора қуриб қолган бармоқлари узун, майишиб кетганга ўхшарди. Фавқулодда бақувват мушакларнинг юқори ва қуйи қисмида шилинмай қолган, пергаментга ўхшаб кетадиган тери парчалари тарам-тарам, бармоқларининг учидан сарғимтир ўткир тирноқлар туртиб чиқиб турарди. Бу манзарадан шундоққина жиноятнинг ҳиди анқирди.
—Тасаввур қилинг, — ҳикоя қила бошлади дўстим, — яқинда вилоятга донғи кетган бир қари жодугарнинг қўқир-сўқирларини сотишди. Жодугар ҳар ҳафтанинг шанбасида супургисига миниб, жинлар базмига отланар, жодугарлик билан шуғулланар экан: сигирларга кинна солганида жониворларнинг сути кўм-кўк кўкариб, думлари худди авлиё Антонийнинг надиминикидай тиккасига буралиб кетаркан. Ўша қари алвасти мана шу қўлга жуда меҳр қўйган экан.
Унинг айтишича, бу қўл ўзининг қонуний хотинини боши билан қудуққа ташлаб юборгани (дарвоқе, буни шахсан мен жиноят деб ҳисоблайман) ва бунгача ўзларини никоҳлаган руҳонийни жомнинг арқонига осиб ўлдиргани учун 1736 йили қатл этилган донғи кетган бир каллакесарга мансуб эмиш. Ана шу қўшалоқ жасоратни амалга оширганидан сўнг бу муттаҳам беҳад оғир жиноятларга қўл уради, ўзининг хийла қисқа ва айни пайтда саргузаштларга тўлиб-тошган умри мобайнида юзлаб сайёҳларни шилади, монастирда йигирматача руҳонийни тутунга қамаб бўғиб ўлдиради, аёллар монастирини ҳарамга айлантиради.
— Нима қилмоқчисан бу жирканч матоҳни? – деб сўрадик биз.
— Ҳе, жин урсин, ижарачиларни бир қўрқитай. Буни мен эшикнинг қўнғироғига дастак қилиб бойлаб қўяман.
— Дўстим, — деди новча, тепса тебранмас инглиз Генри Смит, — кўп ҳовлиқаверма, менимча, бу қўл янгича усулда консерваланган гўшт, холос. Мен сенга ундан шўрва қайнатишни маслаҳат бераман.
— Ҳазилни бас қилинглар, жаноблар! — деди ширакайф талаба-табиб сиполик билан норози оҳангда. — Сен эса, Пер, менинг оқилона маслаҳатимга қулоқ осгин-да майитнинг бу аъзосини масиҳчасига дафн этгин, акс ҳолда эгаси қўлини қидириб сенга йўлиқади: боз устига, қўлнинг эгаси манфур одатини такрорласа ҳам ажаб эмас, ахир, ўзинг биласан-ку «тарки одат — амри маҳол».
— Ҳа, тарки одат — амри маҳол! Ичган — тағин ичади! Қани олдик! – дея қувватлади уй эгаси ва талабага катта қадаҳни тўлатиб пунш қуйди. У қадаҳни бир кўтаришда бўшатди-ю, кайфи ошиб столнинг тагига қулаб тушди, хонада қийқириқ кўтарилди. Пер қадаҳни кўтариб, мулозамат қилгандай қўлга хийла энгашиб, деди:
— Сенинг эганг билан бўлажак учрашув учун ичаман!
Шундан сўнг суҳбатимиз бошқа мавзуга кўчди ва орадан кўп ўтмай ҳамма уй-уйига тарқалди.
Эртаси куни, соат иккиларда мен Пер яшайдиган уйнинг олдидан ўтаётиб, бирров кирдим.
— Хўш, қалайсан? – деб сўрадим ундан.
— Зўр, — деди у.
— Қўл қаерда?
— Қўлми? Нима кўзинг тушмадими, кеча кечқурун уйга кираётиб қўнғироқнинг ипига осиб қўйгандим. Ҳа, тасаввур қиласанми, аллақандай телба ярим оқшом қўнғироқни роса жиринглатса бўладими, ҳарқалай, кимдир биров бебошлик қилди чоғи, мен кимсан, деб чақирдим, ҳеч ким жавоб бермади, кейин тўшакка чўзилиб қотиб ухлаб қолибман.
Шу пайт қўнғироқ жиринглади. Бу уйнинг хўжайини — қўпол, ёқимсиз бир нусха эди. У хонага тумтайганча кириб келди, ҳатто ҳол сўрашни ҳам ўзига эп кўрмади.
— Ҳурматли жаноб, — деди у дўстимга, — бу ўлимтикни дарҳол йўқотишга рухсат этинг, акс ҳолда сизни хонадан чиқариб юборишга мажбурман.
— Марҳаматли жаноб, — фавқулодда жиддий оҳангда жавоб берди Пер. — Сиз қўлни ҳақорат қилдингиз, ахир, у бунга муносиб иш қилгани йўқ-ку. Билиб қўйинг, бу қўл бағоят ахлоқли инсонга мансубдир.
Хўжайин бурилиб, хайрлашмасдан чиқиб кетди. Пер унинг ортидан бориб қўнғироқдан қўлни ечиб олди ва уни тўшагининг устидаги қўнғироқ ипига илдириб қўйди.
— Мана шу ерда тургани маъқул, — деди у. — Бу қўл худди тирранчалар: «Биродарлар, ўлишга тўғри келади», деганларидай, ҳар оқшом уйқу олдидан мени жиддий фикрларга ундайди.
У билан бир соатча ўтириб, уйга қайтдим. Кечаси уйқум қочди, ҳаяжонландим, асабим бузилди, бот-бот босинқираб уйғониб кетдим. Бир маҳал аллаким бош учимда қаққайиб тургандай туюлди, ваҳима босди, ўрнимдан ирғиб турдим, кароватнинг тагига қарадим, шкафни очдим. Ниҳоят, соат олтилар эди чамаси, кўзим илинибди, бироқ эшик шунақанги ваҳимали тақилласа бўладими, тўшакдан сапчиб туриб кетдим. Тақиллатган дўстимнинг хизматкори экан, ярим яланғоч, ранг-рўйи докадай, жағи-жағига тегмайди, аъзойи бадани қалтирайди.
— Ў, жаноб! — хитоб қилди у йиғламоқдан бери бўлиб, — шўрлик хўжайинимни ўлдириб қўйишди!
Апил-тапил кийиниб, Пернинг уйига югурдим. Тумонат одам, ҳамма ҳар томонга зир югурган, рўй берган фожеани ҳар ким ўзича тўқиб-бичиб изоҳлар, ҳаяжондан бўғилиб баҳслашарди. Оломоннинг орасини ёриб ўтиб, дўстим ётадиган хонага бир амаллаб етдим: эшикни ичкаридан бекитиб олишган экан, кимлигимни айтгандан сўнг киритишди. Тўрт нафар политсия ходими хонанинг ўртасида қўлларида ёзув дафтарчалари, бор нарсаларни бирма-бир синчиклаб кузатишар, ора-сира шивирлашиб дафтарчаларига бир нарсаларни ёзиб қўйишарди: икки нафар табиб беҳуш ётган Пернинг бошида гаплашиб турарди. Пер тирик эди, афт-ангоридан от ҳуркади, башараси аянчли тусда, кўзлари косасидан ирғиб чиққан, кенгайиб кетган қорачиқлари кўзга кўринмайдиган аллақандай ёвуз махлуққа қарагандай даҳшатга тушиб бақрайиб қотиб қолган, бармоқлари эса қаттиқ сиқилганидан мушт бўлиб тошдай қотган. Гавдаси иягигача чойшаб билан ёпиб қўйилган. Мен уни ўмганидан олиб кўтардим, шунда томоғига чуқур ботиб кетган беш панжанинг изига кўзим тушди. Кўйлагига томган бир неча томчи қон қизариб турарди. Шу дақиқада мени бир нарса ҳайратга солди: фавқулодда кўзим унинг тўшаги устида осилиб турган қўнғироқнинг ипига тушди, кеча шу ипга дўстим боғлаб қўйган териси шилинган қўл йўқ эди! Балки кўрганлар қўрқмасин деб докторлар қўлни ечиб олишгандир. Ахир, унга тасодифан кўзи тушган одамнинг юраги чиқиб кетиши турган гап. Қўлнинг қаерга дафн этилганини сўраб ўтирмадим.
Энди эртаси куни газетада бу машъум жиноят ҳақида политсиянинг эълон қилган хулосасини жамики тафсилотлари билан келтирай.
Мана, мен газетада ўқиган хабар:
«Ёш, машҳур норманд сулоласидан бирига мансуб талаба йигит Пер Б. кеч оқшом даҳшатли ёвузлик қурбони бўлди. У кечқурун, соат ўнлар чамаси, ётоғига қайтган ва хизматкори Бовенга рухсат бериб чарчаганини, ухламоқчи эканини айтган. Тун яримлаб қолган бир маҳалда қўнғироқнинг аянчли жаранглашидан уйғониб кетади. Юрагини ҳовучлаб ўрнидан тез туради-ю шамни ёқиб бироз кутади. Қўнғироқ овози бир дақиқа тинади, бироқ тағин узундан узоқ жаранглайди: ўтакаси ёрилгудай қўрқувга тушган хизматкор қоровулга югуради. Қоровул политсияга чопади, ярим соат ичида етиб келган политсия эшикни синдириб ичкарига киради.
Улар хонага киришганда аянчли манзарага дуч келишади, мебеллар тўнтариб ташланган, кийим-кечаклар сочилиб ётарди. Буни кўрган политсиячилар жиноятчи билан унинг қурбони ўртасида аёвсиз жанг бўлган, деган фикрга келишади. Хонанинг ўртасида ёш йигит Пер Б. беҳуш чалқанча ётарди.
Унинг бадани титраб турар, юзида қони йўқ, қорачиқлари ваҳимадан кенгайиб кетган. Дарҳол бу ерга чақирилган доктор Бурдонинг фикрича, босқинчи кучли, бармоқлари узун ва чайир бўлган, чунки милтиқдан отилган ўқларнинг изидай беш панжа Пернинг гарданида нақ тешиб ўтиб, мушт бўлиб маҳкам сиқилган. Қотилнинг шахси ва жиноятга алоқадор бирорта далил топилгани йўқ».
Эртаси куни шу газетада тағин шундай хабар чиқди:
«Кеча хабар қилганимиздек, оғир жиноятнинг қурбони бўлган жаноб Пер Б. доктор Бурдонинг икки соат мобайнидаги саъй-ҳаракатлари туфайли ўзига келди. Ҳозирча жабрланувчининг ҳаёти хавф остида эмас, бироқ ақл-ҳуши жиддий ташвиш туғдираётир, ҳануз босқинчидан бирор-бир нишона топилгани йўқ».
Ҳа, шўрлик дўстим ақлдан озиб қолди, етти ойча уни йўқлаб, касалхонага бориб, кўриб турдим, аммо Пер ўзига келмади. У жинниларча жавраган пайтда оғзидан пойинтар-сойинтар сўзлар чиқарди, миясига елимдай ёпишган аллақандай фикр мудом уни азобларди: гўё уни арвоҳ тиндирмай таъқиб қиларди. Бир куни Пернинг аҳволи оғирлашиб қолди, деб хабар келди, тезда етиб бордим, мен борганда дўстим жон талвасасида эди. Шундан сўнг у икки соатча қимир этмай ётди. Бир пайт кутилмаганда кароватдан сакраб турди-да, тутқаноғи тутиб, чинқира бошлади: «Йўқот уни! Йўқот! У мени бўғаяпти! Дод! Ёрдам беринглар! Ёрдам!…». Пер фарёд чекиб жон талвасасида хонанинг ичини икки бор айланиб югурди-да, ўртага юз тубан қулади.
Бояқиш етим эди, жасадни оила аъзолари дафн этилган норманд қишлоқчаси П.га олиб бориш менга юкланди. Ўшанда, Луи Р.нинг уйида пунш ичиб, собиқ синфдошлар билан улфатчилик қилиб ўтирганимизда Пер мана шу қишлоқдан келган, бизга териси шилинган қўлни кўрсатган эди. Унинг жасадини қўрғошин тобутга солдик.
Орадан тўрт кун ўтиб, унинг биринчи муаллими кекса кашиш билан қабр қазиётган жойда айланиб юргандик. Ҳаво очиқ, жуда ажойиб кун эди, мовий осмонда офтоб чарақлаб турибди. Болалигимизда неча маротаба маймунжон терган юлғунзорда қушлар чуғурлашарди. Ҳар гал панжарали тўсиқни ёқалаб бориб, ўзимизга маълум майдоннинг этагидаги камбағаллар дафн қилинадиган жойдаги девор тирқишидан кирганимиз ёдимга тушди. Ҳар сафар оғиз-бурнимиз маймунжондан қорайиб уйга қайтардик. Буталарга термуламан: шохларда маймунжон сероб, беихтиёр бир бутани узиб олиб, оғзимга солдим. Кашиш дуолар китобини очди ва минғирлаб ўқий бошлади, хиёбоннинг нариги бошидан ерга урилаётган белкуракнинг зарби эшитилиб турибди: гўрковлар қабр қазишаётир. Тўсатдан улар бизни чақириб қолишди, кашиш китобини ёпди ва биз нима гаплигини билиш учун бордик. Маълум бўлишича, гўрковлар қабр қазиётиб, бир тобутга дуч келишибди. Белкуракнинг зарбидан тобутнинг қопқоғи очилиб қолибди. Бир барваста жасаднинг скелетини кўрдик, скелет чалқанча ётар, бўм-бўш кўз косалари билан бизга ўқрайиб тургандай туюлди. Кўнглим беҳузур бўлди, негадир қўрқиб кетдим.
— Ана холос! — хитоб қилди гўрковлардан бири. — Қаранглар, бу жўмарднинг панжалари кесилган-ку!
Шундай деб скелетнинг ёнбошида турган қуриб қолган бармоқсиз билак суягини кўтариб бизга узатди.
— У менга ўқрайиб қараётганга ўхшайди, — деб кулди бошқа бир гўрков, — ҳозир томоғимдан олади, қўлимни топиб бер, дейди.
— Азизларим, — деди кашиш, —марҳумнинг оромини бузманг, бекитинг тобутни: биродаримиз бечора Пер учун бошқа жойдан гўр қазамиз.
Эртаси куни маросимлар тугади ва мен бехосдан хокини безовта қилганимиз — ўша панжалари кесилган марҳумнинг руҳига дуо ўқиб қўйишни сўраб кекса кашишга эллик франк бериб, Парижга жўнаб кетдим.
Аҳмад Отабой таржимаси
GI DE MOPASSAN
IKKI HIKOYA
MOPASSAN (Maupassant) Gi (to’liq nomi Anri Rene Al`ber Gi) de (1850.5.8, Turvilyasyur-Ark yaqinidagi Miromenil` qal’asi —1893.6.7, Parij) — frantsuz yozuvchisi, Ruan litseyini tugatgan. 1870—71 y.larda franko-prus urushida qatnashgan, Gi de Mopassan Floberning shogirdi, rus alibi Ivan Turgenevni ustoz sanab, unga bag’ishlab maqolalar yozgan. Adabiyotga 1880 y.da she’rlar to’plami va «Do’ndiq» novellasi b-n kirib kelgan. U 6 roman,18 hikoyalar to’plami, ocherk va p`esalar, ko’plab maqolalar va b. asarlar muallifi. Mopassan ijodi uchun turmushni ob’ektiv tasvirlash, tilining sodda (tabiiy) va ta’sirchanligi, «hayotni o’zidanda ishonchli tasvirlash», qahramonlar obrazini ularning xarakter va xis-tuyg’ulari orqali yaratishga intilish xarakterli. Mopassan ma’naviy qashshoq, munofiq kishilar obrazining butun bir silsilasini yaratgan («Javohirot», «Oila bag’rida»,«Vasiyatnoma» «Bochkacha», «Iblis» va b.). Uning «Daydi», «Shkaf», «Gadoy» kabi novellalarida turmush qa’riga uloqtirilgan notavonlar hayoti tasvirlangan. Muhabbatni mol-dunyodan iborat deb biluvchi, shu bois har qadamda o’zini sotishga tayyor ayollar obrazi «Ivetta»,«Haqqoniy tarix» va b. asarlarida mahorat b-n chizilgan. Mopassan sof muhabbat («Oy yog’dusi», «Baxt»)ni kuylaydi va ma’naviy yuksak oddiy kishilarni qadrlaydi («Simon ota», «Marten qizalog’i»), vatanparvar va jasoratli insonlarni tarannum etadi («Do’ndiq», «Madmuazel` Fifi», «Milon amaki»). Uning «Hayot» (1883), «Azizim» (1885), «Mont-Oriol`» (1886), «P`er va Jan» (1887—88) kabi romanlarida umumbashariy mavzular, mansabparastlar qismati, boylik orttirishga xuruj qilish yuksak mahorat bilan tasvirlab berilgan. «O’limdek kuchli» (1889), «Bizning qalb» (1890) romanlarida esa psixologik ruh kuchli. «Hayot»,«Azizim» romanlari (Ibrohim G’afurov tarjimasi) va bir qancha hikoyalari o’zbek tiliga tarjima qilingan (O’zbekiston Milliy entsiklopediyasidan).
Do'stlaringiz bilan baham: |
