Абдулла қАҲҲОР

МунисАЧЖнинг хўрлиги келди ва б» хўрлик секунд ўт- 
май ғазабга айланди. Бу қандай ғазаб эканини фақат 
мақсадига эришолмаган хотинни ўз кўзи билан кўрган 
кишигина тасаввур қила олади.
Мунисхон Саидийнинг тиззасидан ирғиб турди ва 
тепишга тайёрланаётган курк товуқдай тисарилди, соч- 
ларини ғижимлаб, Саидийнинг юзига тикилдн ва қич- 
қирди:
— Мен хотинингдан, ўша дасгмолқовоқдан камми?
Саидин қўрқнб кетнб, ўрнндан турдн ва қалқиб ппқи-
лаётган Мунисхонни ушлаб қолмоқчи бўлди, улгурмади. 
Мунисхон ўзини каравотга ташлаб илондай тўлғониб 
ҳўнгради.
— Муиисхон,— деди Саидий,— Мунисхон!..
Мунисхон ирғиб ўрнидан турди ва ўтириб кафти би-
лан кўз ёшини артди-да, яна қичқирди:
— Сен қўлимни ушлашга зор бўлиб юрган йигитлар- 
нинг битта ҳаром тукига арзимайсан! Нимангга ишона- 
сан?! Чиройннггамн?! Ит ғажиб ташлаган ошиқдайсан. 
Езувчилигингга-ми? Нпманг бор?
— Ҳеч нарсам йўқ...
— Нима ёзиб қўйибсан?!
■— Бўлди!— деди Саидий бир оз пўписа қнлиб.
— Айт-чи, қани ёзувчи бўлиб нима қилиб қўйибсан?!
— Ҳеч нарса қилганим йўқ, Мунисхон...
Саидий бу гапни хўрлиги келиб, ўпкаси тўлиб айтди, 
лекин минут ўтмай бу хўрлик, Мунисхоннинг хўрлиги 
сингари ғазабга айланди. Мунисхон яна нимадир демоқ- 
чи бўлиб бошини кўтарган эди, Саидий қулочкаш қилиб 
тарсаки билан тортиб юборди. Мунисхон каравотдан ағ- 
дарилиб тушди. Саидий унга қайрилиб ҳам қарамасдан, 
велосипедни етаклаб чиқиб кетди.
XIII
Августнииг бошларида иморат битди, лекин Саидий 
ишга ўтириш учун ҳамон хотиржам эмас эди. Домлага 
меросхўр бўлувига ишонган кунларидан бошлаб бирон 
дарахтнинг пўстлоғига етган зарардан тортиб ёмғирда 
деворнинг нам тортишигача унинг диққатини жалб қи- 
ладиган бўлган экан, шаҳарда уй-жой танглиги ҳукм сур- 
ган бир пайтда шунча иморат устига яна бир нморат 
бино бўлиши ташвиш орттирмай қўнмас эди.
Бундан ташқарн, домланинг айтишига қараганда, қўр 
битган, бпсотда ортиқча пул қолмаган. Муҳаммадражаб
199
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

юзснзлик қилнб, домланинг олдида Саидийни ерга қара- 
тиб қўйди. У саккиз процент фойда бериш шарти билан 
пул олиб, талай вақтдан кейин танининг ўзини қайтариб 
берди. Саидий пулнинг фойдасини қистаб унга қаттиқ 
гап айтолмади, чунки орада гап қочса, бу вақтда икки 
кўзи ожиз бўла бошлаган опаси тул бўлар эди.
Муҳаммадражабнинг фойдани еб кетишидан Саидий 
заррача манфаатдор эмаслигини, қайта зарар тортиши- 
ни домла жуда яхши билади. Шундай бўлса ҳам, «Ш у 
фойдани Муҳаммадражаб еб кетди-я. Муҳаммадражаб 
ким?— Сенинг поччанг, ўзингники» деган маънони ўзи 
шама қилар, хотини ва қизи орқали очиқдан-очнқ бил- 
дирар эдн. Саидий бу гапни кўтаролмасди, шунинг учун 
туни-куни ишлар, қандай йўл билан пул тоииш мумкин 
бўлса шуни қилар, Сорахон ва «булбулигўё»нинг оғзини 
пул билан қоплашга тиришар эди. Шундай қилиб, бир 
ёқдан мулк-амлок, унга етажак ва етиш гумон қилин- 
ган зарар ташвиши, иккинчи ёқдан пул 
топиш ғами 
билан Саидий тез фурсат ичида «Иморат битган кун- 
дан бошлаб астойдил ўтириб китоб ёзаман» деган ния- 
тини унутди.
Пул, пул, пул! Саидий бир сўм ишласа, оила ўн сўм 
талаб қилади. Саидий ўн сўм ишласа, оила пулсизлик- 
дан қонқора қақшайди.
Ойнинг охирида Саидий ойлигини келтириб одатда- 
гича Сорахоннинг қўлига топширди. Сорахон пулни олиб 
чиқиб кетди-да, дам ўтмай ранги ўчиб кирди.
—• Нега бу оз?— деди у, ғижимлаган пулни стол усти- 
га ташлаб.
— Нимаси оз? Кеча ҳисоб қилиб қўлимга қанча пул 
тегишини айтган эдим-ку!
— Қани, ўшандан ҳам саккиз ярим сўм кам...
Саидий индамади.
Сорахон чиқиб кетаётиб, жонга тегадиган товуш би- 
лан дўнғиллади:
— Эрга тегиб нима кўрдим, тўртта келинчак олдига 
кийиб чиққудай кийимим йўқ. Мен билан баравар эрга 
текканлар тўрттадан амиркон туфли йиртишдн.
Сорахон эшикдан қайтди ва дераза олдидаги курсига 
тескари, Саидийга орқасини ўгириб ўтирди-да, йиғлади.
Сорахоннинг онаси чойнакда чой олиб кириб, столга 
қўйди. Унинг ранги ўчган, кўкарган эди. У эшикдан ки- 
риши билан Саидийнинг юраги шув этиб кетди: «Оббо, 
бу касофатнинг йиғлаб ўтирганини кўрмаса гўрга эди» 
деди ичида ва 
бор кучини 
тўплаб, 
«булбулигўё»га
. 
200
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

илжайиб қаради, «Булбулигўё» пиёлаларни иайқаётиб 
Сорахонга қаради.
— Ҳа, тағин нима бўлди? Йиғлаш билан рўзғоринг 
тузаладиган бўлса аллақачон тузалар зди...
Саидийнинг юраги гумуриб кетди. У иш бўлмасига 
кириб кетишни ва кутилиб турган жанжалдан қутулиш- 
ни истар, аммо ўрнидан туриши биланоқ «булбулигўё»- 
нинг портлаб кетишидан қўрқар эди.
‘ 
«Булбулигўё» тез-тез чой ҳўплар, 
қилт-қилт ютар 
ва «қилт» этган товуш Саидийнинг юрагига эриган чўян 
бўлиб томар эди.
Саидий бир пиёла чойни не машаққат билан ичиб, 
бўлмасига кириб кетди ва эшикни зичлаб ёпди-да, бориб 
стол ёнига ўтирди. Нариги уйда «булбулигўё», атайлаб, 
Саидий эшитсин деб, қизига 
қаттиқ-қаттиқ 
сўзлар 
эди:
— Хотин боқиш шундақа бўлади. Эрга тегиб бир май- 
лис қилганинг йўқ, ё бўлмаса беш-ўнта хотин-халажни 
чақириб, олдига бир товоқ ош қўймадинг. Сен эрга тегиб 
мен нима орзу-ҳавас кўрдим, ўзинг нима орзу-ҳавас кўр- 
динг? Сен тенги келинчакларнинг уйига кирсанг оғзинг 
очилиб қолади: қўш-қўш тилла соатлар, тилла билагу- 
зуклар... Олган ойлигига берса тўртта тиррақи қўй бе- 
ради!..
Саидий шунча ўзини бошқа нарсалар билан овунти- 
ришга тиришса ҳам, «булбулигўё»нинг товуши қулоғига 
кирар эди.
Муродхўжа домла Сорахон ва хотини билан Саидий 
орасида ўтган гап тўғрисида ўзини билмасликка солади. 
Саидий эса чиндан «у билмайди, билса ҳеч шубҳасиз 
аралашиб, буларни ғазаблайди» деб ўйлар, аммо бу ҳақ- 
да ўзи гапирмас ва гапиришни бачканалик ҳисоблар 
эди.
«Хотин боқолмаслик» таънасини эшитмаслик учун ке- 
ча-кундуз ишлаш, пул чиқадиган бўлса ҳар қандай иш- 
дан қочмаслик керак бўлди... Саидий газета идорасида 
ишлайди, кечқурунлари курсма-курс юриб дарс беради, 
бундан ортган вақтини аризалар ва турли лавҳалар 
таржима қилишга сарф қилар эди. Таржима ишини ил- 
гари «иморат битгунча вақтинча машғулот» ҳисоблаган 
эди, энди бу доимий, бўлмаса оч қолиш хавфи бўлган 
машғулотга айланди. У шунча банд, шунча кўп ишлар 
эдики, асар ёзиш эмас, бу ҳол қачонгача давом этиши, 
нега бир боши учун мунча кўп ишлашга мажбур эканн 
т^ўғрисида ўйлашга ҳам вақти бўлмас эди. Сўнгги вақт-
201
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

да ҳар ҳанча ҳориса, ҳар қанча кеч еғса ҳам уиқуси 
ғелмайдиган бўлди, қулоғи ғув-ғув этиб, назарида, мия- 
си чирсиллаётгандай бўлар эди.
Унинг ягона бўш вақти уйқусизлик билан ўтган соат- 
лар, бундай соатларда ўйласа, ўйи ўзини яшашга иқти- 
дорсиз ҳис қилишдан нари бормас эди.
Август ойи тамом бўлишибилан қисқа муддатли курс- 
лар ёпила бошлади. Сентябрнинг ярмига борганда, икки 
доимий ўринни ҳамда таржима ишларини эътиборга 
олмагаида, Саидий ишснз қолди. Бу икки доимий ўрин- 
нинг бири идора, иккинчиси эса ҳар куии кечқурун икки 
соат вақтини оладиган бир курс эди. Саидий идорадан 
келиб овқатдан сўнг дарс вақти бўлгунча бир-икки соат 
нстироҳат қнла бошлади. Шу икки-уч соатлик истироҳа- 
ти ойига қанчага тушувинн Муродхўжа домла дарров 
ҳисоблаб кўрди.
«Булбулигўё» бир куни қизидан койиди ва бошига 
муштлаб, деди:
— Ҳўшшаймай ўл!.. Қачонгача мен сенинг эрингни 
понлайман? Қерак бўлса ўзинг қара-да!.. Ш у аҳволинг 
бўлса мендан кейин ҳолннгга маймунлар йиғлайди. Ме- 
нинг кўз олдимда шундай қилиқлар қилади-ю!..
— Нима қилди?— деди Сорахон чўзиб.
— Эр деганни хотин қўлга олиши керак... Неча кун- 
дан бери зеҳн соламан, уйга келган ёш-ялангларга қа- 
райди, илжаяди. Ойпошшанинг келини томда юрган эди, 
эринг тикка қарагани мендан пстиҳола қилди шекилли, 
атайлаб уйдан онна олиб чиқиб, ойна билан қаради. Ол- 
дига келсам ҳеч нарсани билмаган бўлиб, ойнага қараб 
тишини тозалаётипти. Уйга кириб деразадан пойлаб тур- 
сам, секнн битта кесакни олиб томга отди. У манжалақи 
ҳам кўзини сузади... Ушандан сен камми? Кўрмайсанми, 
қачон қарасанг уйда. Қиламан деса иш қуриб кетиб-
Д Ғ!М И ?
Сорахон «шунча иш бўлган экан, мен қаерда эдим, 
доим уйдаман-ку» дейиш ўрнига, тутақиб кетди.
— Узнм биламан!— деди у йиғламсираб ва эшик ол- 
дндаги супада ёнбошлаб газета ўқиб ётган Саидийнинг 
олдига чиқди.
Саидий ҳеч гапдан хабари йўқ, бундан бир ярнм йил 
бурун бир газетада босилган мақоласини ўқиб, ўша вақт- 
дагн қаламннинг ўткирлигига ҳайрон қолиб ўтирар эди. 
У Сорахоннинг авзойини кўриб қўрқиб кетди. Чақмоқ 
ялт этгандан сўнг момақалднроқ қанча муқаррар бўлса, 
Сорахоннинг бундай кайфиятидан сўнг «булбулигўё»
202
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нинг сайраши шунча муқаррар эди. Саидий шундан қо- 
чиб ўрнидан турди ва иш бўлмасига кириб кетди.
— Ҳа, энди бизга қарагингиз ҳам 
келмай қолди- 
ми?— деди Сорахон унинг кетидан кириб.
— Нима 
бўлди, аввал тушунтир, гуноҳим 
бўлса 
тавба қилай. Нима ҳиласан ўзингни ўзинг дилсиёҳликка 
солиб? Балки арзимаган нарсадир...
Сорахоннинг юпқа лаблари пирпиради.
— Битта хотпнни эплаёлмай, яна кўнглингиз бош- 
қасини ҳам тусадими?
Саидийнинг юзида асабий кулги акс этди.
— Хўш, кимга совчи қўйибман?
— Ҳаммага, Холниса манжалақига! Қачон қарасам 
уйдасиз. Қиламан десангиз иш қуриб кетибдими!
— Холниса ким ўзи?
Сорахон ўзини диванга кўтариб 
уриб, бор товуши 
билан ҳўнграб йиғлади. Бу йиғи Саидийнинг бошига 
кутилмаган балоларни келтириши аниқ эди. У ёлбора 
бошлади:
— Сорахон, аввал менга тушунтир... Сорахон... Май- 
ли, нима десанг хўп, сен менга тушунтир, гуноҳим бўлса 
тавба қилай...
— Ғарнинг оғзи тавба қилади, холос!— деди Сора- 
хон, йиғи аралаш қичқириб.— Мен энди кўрибманми?.. 
Худо кўтарсин!
«Булбулигўё» 
гул қўйилган ваза 
кўтариб кирди. 
Саидий ўтирган ерида кесак бўлиб қолди.
— Тағин нима бўлди?— деди «булбулигўё» вазани 
столга қўйиб.
— Нима эканини ҳали менга ҳам айтгани йўқ,— де- 
ди Саидий илжайишга ҳаракат қилиб.
— Қўйинг-ей, Раҳимжон, гапирманг-ей! Худо урли 
кетди. Қизим қўлингизга тушгандан бери бир кун рўш- 
нолик кўрмади. Бирон муддаонгиз бўлса очиқ айта қо- 
линг-да...
«Булбулигўё» 
сайраб кетди. 
Сорахоннинг рашки- 
дан бошланган гап Саидийнинг рўзғор ғамини емасли- 
гидан ўтиб, Муҳаммадражабнинг фойдани еб кетгани- 
гача етди.
— Опангиз «укам 
қайнанасини боқиб ётипти» деб 
ўйлайди шекилли-да!... Хабари йўқки...
Саидий индамади. Унинг вужудига аллақандай за- 
ҳар тарқалди. Бу заҳар вужудини титратиб секин-сскич 
бошигача келар, буни Саидийнинг ўзн ссзиб т'тг1.'1п эди. 
«Булбулигўё» 
ҳа.мон сайрар эдп. 
Саидпй н;п сголи
203
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ёнига келиб ўтирганида юзининг томири тортишнб, ба- 
шараси қийшайди ва бор товуши билан қичқирди:
— Нима қилай, бўлганим шу!
Бу товуш ўзига узоқдан эшитилар эди.
— Шунча 
вақтдан бери ўзимни ўтга, сувга уриб 
боқдим, кийим-кечагингизга қарадим. Энди менда ҳам 
қурбат қолмади. Қизим бисот қилиш ўрнига, 
менинг 
бисотимни тамом қилди...
Саидий сўзлай олмас эди, лабини бурди.
— Ҳа, 
боқмадимми? Кийим-кечагингизни 
қилма- 
димми? 
Оббо! Эсингиздан 
чиқдими, келганингизда 
оёғингиздаги ботинканинг ипи симдан эди...
Саидий беихтиёр ўрнидан турди ва қўлини кўтариб 
бор кучи билан столнинг устига урди. Стол устидаги 
бир тахта ойна майда-майда бўлиб, Саидийнинг билак 
ва бармоқларини тилди, ўзи аввал креслога, ундан 
дўмбалоқ ошиб ерга тушди, совуқда қолгандай, ияги 
титради, бет мускуллари учар, зич қиснлган тишлари 
орасидан оппоқ кўпик сизиб чиқиб, панжа ва билаги- 
дан оққан қонга қўшилди ва янгигина бўялган полдан 
бир томонга қараб оқа бошлади. Эсини йўқотиб қўйган 
< булбулигўё» 
қочиб 
кетаётиб, 
эшикда 
Муродхўжа 
домлага ўзини уриб олди ва йиқилди. Сорахон унинг 
устидан ҳатлаб ўтиб кетди. Домла қўққисдан уйқудан 
уйғотилган 
кишидай идроксиз ҳаракат қилар, аммо 
ғчкарига кирмас эди. Унинг кетидан югуриб келган оқ- 
соч дарҳол уйга кириб, Саидийнинг олдига келди ва 
унинг кўйлак ёқасини бўшатиб, сувга югурди, сув олиб