Abduhamid nurmonov

Tovushlarning  m a'no 
farqlash  funksiyasi  haqidagi  taMimot
ikki  m a’noli  birlikni  bir-biridan  farqlash  uchun  ularni  bir- 
biriga  zidlash  kerak  b o ‘ladi.  Shuning  uch u n   N .S.T rubetskoy 
zidlanish  (oppozitsiya)  tushunchasiga  alohida  ahamiyat  beradi.
U  zidlanishlarni,  aw alo,  ikki  guruhga  ajratadi:  a)  fonologik 
muhim  (relevant) yoki fonologik\ b) fonologik nomuhim (irrelevant) 
yoki fonologik  bo'lmagan  zidlanishlar.
Ma ’lum  bir tildagi  ikki so ‘zni  bir-biridan farqlash  uchun  xizmat 
qiluvchi  tovush  zidlanishlari  fonologik  (fonologik-distinktiv  yoki 
m a ’no  farqlash)  zidlanish  sanaladi.  Bunday  fu n ksiya n i  bajar- 
maydigan zidlanish esa fonologik bo ‘Imagan yoki fonologik nomuhim 
zidlanish  hisoblanadi.1 1
1  Tpy6eu,Koii  H.C. 
O
chobm
 4)oiiojiorHM.  — 
M.,  1960, c.  38.
69
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

H ar  bir  nutq  tovushi  bir  qancha  artikulatsion  va  akustik 
belgilarga  ega  b o ‘ladi.  Masalan,  o ‘zbck  tiilda  b  tovushini  talaffuz 
qilish  uchun  bir  qancha  artikulatsion  harakatlarni  bajarish  kerak 
bo'ladi.  Hususan  lab  Iabga  tegadi  va  o ‘pkadan  chiqayotgan  havo 
bu  to ‘siqni  yorishi  natijasida  to ‘siq  ochiladi.  Bundan  tashqari, 
yuqoridagi  h ar  bir  artikulatsion  harakatga  akustik  belgi  ham 
qo ‘shiladi.  Lekin  bu  artikulatsion  va  akustik  «atom»larning  hech 
b irin i  fonologik  birlik  sifatida  qarab  b o ‘lm aydi.  C hunki  bu 
«atom»larning  barchasi  birgalikda  vazifa  bajaradi.  Shuning  uchun 
b  barcha  artikulatsion-akustik  belgilarni  o'zida  mujassam  etgan 
bir butunlik  sifatida  fonologik  birlik  sanaladi.
Fonologiyaning o ‘rganish birligi fonemadir.  N.S.Trubetskoyning 
fikricha,  muayyan  til  nuqtayi  nazaridan  ketm a-ket  boshqa  mayda 
fo n o lo g ik   b irlik k a   bo ‘lin m a yd ig a n   fo n o lo g ik   b irlik  fo n e m a  
hisoblanadi.1
Strukturalizm   g‘oyasi  dastlab  Praga  tilshunoslari  vakillari 
tom onidan fonetik tadqiqotlar jarayoniga qo‘llanildi. Tilning tovush 
tom onini  strukturalizm  tamoyillari  asosida  o ‘rganish  fonologiya 
nomi  bilan  yuritiladi.  Strukturalistlar  eng  aw alo  sistema  ichida 
mavjud  b o ‘lgan  munosabatlarga  e ’tibor  qaratdilar.
Struktura  tushunchasi  ostida  butun  tarkibidagi  elementlarning 
o'zaro  shartlangan  munosabati  yotadi,  ya'ni  butun  tarkibidagi  har 
b ir  elem en t  boshqalari  bilan  sh artlan g an   b o ‘ladi.  S tru k tu ra 
elem entlarining  o ‘zaro  bunday  m unosabatini  tushunish  uchun 
tilning  tashqi  belgilarini  soqit  qilish  kerak  bo'ladi.
777  strukturasi  —  bu  bevosita  kuzatishdan  yashiringan  va  ilmiy, 
struktur  tahlil  asosida  tiklanadigan  tilning  ichki  asosidir.  L.Novak 
ana  shu  tamoyil  asosida  fonem aning  quyidagi  talqinini  beradi: 
«Fonema»  boshqa  mayda  bo'lakka  b o ‘linmaydigan  va  shu  tilning 
barcha  ichki funksiyalarining o 'zaro kesishishi tufayli aniqlanadigan 
eng  kichik  elementdir».2
Ana shu nuqtayi  nazardan  rus tilidagi m fonemasining fonologik 
belgilari quyidagi aloqalar orqali  aniqlanadi:
1