Abduhamid nurmonov

GLOSSEMATIKA
Struktur  Iingvistikaning  m uhim   tarm og'i  glossematikadir.  Bu 
yo‘nalish  F.de Sossyur konsepsiyasi asosida,  lekin uning qarashlariga 
bir tom onlam a  yondashgan  holda  maydonga  keldi.
Glossematika  yunoncha 
glossa  «til» 
so‘zidan  olingan  bo ‘lib, 
bu  y o ‘naIish  tarafd o rlarin in g   e ’tiro f  etishiga  k o ‘ra,  obyektni 
o'rganishda  o ‘ta  subyektivizmga  yo‘l  qo‘ygan  va  shuning  uchun 
noilmiy  bo'lgan  an ’anaviy  tilshunoslikka  qaram a-qarshi  ravishda 
paydo  bo‘ldi.
Glossematikaning  asosiy tamoyillari  V.Brendalning  «Struktural 
lingvistika»,  L.  Yelmslevnmg  «Til  nazariyasi tezislari»,  «Boshqaruv 
tushunchasi»,  «Lingvistikada  struktur  tahlil  usuli»,  «Til  va  nutq» 
singari  bir  qator  asarlarida  bayon  qilingan.
V.Brendal yuqorida ko'rsatilgan asarida struktural lingvistikaning 
paydo  bo'lish  sabablari  haqida yozar ekan,  bu yo‘nalish  maydonga 
kelgunga  qadar  bo ‘lgan  qiyosiy-tarixiy  tilshunoslik,  yosh  gram- 
matikachilar  qo'llagan  tekshirish  metodlariga  baho  beradi.  Adabiy 
oqimlarning naturalizm va realizm davriga xos eng kichik dalillami 
aniq  va  sinchkovlik  bilan  tahlil  etish  tam oyilidan  llhocnlangan 
qiyosiy-tarixiy  tilshunoslik  sof  pozitivistik  xususiyatga  ega  bo ‘l- 
gani,  u  bevosita  kuzatishga  beriluvchi  hodisalarni,  ya’ni  tovushli 
nutqni  o ‘rganish  bilan  cheklanganligiga  tanqidiy  baho  beradi.
Pozitivizm  yosh  gram m atikachilar  davrida  ham  am al  qilgani 
ta'kidlanadi.
XX  asrda  ko'zga  ko‘ringan  gnoseologlar  pozitivistik  nuqtayi 
nazarning  kuchsiz  tom onlarini  ochib  tashladi.  Bunday  konsepsiya 
hozirgi  fanning  ravnaqi  uchun  endi  xizmat  qilolmasligi  aniq  bo ‘lib 
qoldi.
77
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

N atijada  barcha  fanlarda,  shuningdek,  tingvistikada  ham  
antipozitivistik  ruh  kuchaydi.1
Ana shunday sharoitda struktur tilshunoslik paydo bo ‘lganligini 
ta ’kidlaydi.
Strukturalizm  nomi bilan  m a’lum  bo‘lgan  yangi  nuqtayi  nazar- 
ning xarakterli belgisi, uning fikricha, butunlik tushunchasiga ta'kid 
berishdir.
Glossematikaning  asosiy  tamoyillari  uning  yirik  vakili  b o igan 
L.Yelmslev  asarlarida  yorqin  o ‘z  ifodasini  topgan.
«Boshqaruv tushunchasi»  asarida struktural  lingvistika endigina 
shakllanayotgani,  hozirgi  kunda  u  amal  qiladigan  dastur  haqida 
gapirish  ham  hali  erta  ekanligini  ta ’kidlagan  holda,  bu  tilshunos- 
likning  muhim  jihati  tilga  struktura  sifatida  yondashuv  ekanligini 
bayon  qiladi».2
Uning  fikricha,  struktura  o ‘z  ichki  tartibiga  asoslangan  iyerar- 
xiya ekanligi va yagona tayanch nuqtaga egaligi bilan xarakterlanadi. 
Bu  iyerarxiyani  faqat  deduktiv  yo‘l  bilan  yoritish  mumkin.
X uddi  sh u n d a y   iy e ra rx iy a n i  o 'rg a n is h g a   m o 'lja lla n g a n  
deduktiv  metodni  esa  empirik  yoki  immanent-semiologik  metod 
deb  hisoblaydi.
Empirik yoki  immanent-semiologik  metod belgilar funksiyasini 
lingvistik tadqiqotlarning asosiy predmeti deb hisoblaydi.  Bu metod, 
L.Yelmslev  t a ’biri  bilan  aytganda,  sem iologik  hodisalar  bilan 
semiologik  bo‘lmagan  hodisalarni  farqlamasdan,  ularni  aralashgan 
holda  o ‘rganuvchi  har  qanday  metoddan  afzallikka  ega.  Empirik 
metod  bu  soddalik tamoyiliga  asoslangan  metoddir.
K .X ansenning  fikriga  k o ‘ra,  m atem atikaga  tilshunoslikni 
yaqfnlashtirish,  ham m a  joyda  sistemani  ko'rishga  intilish,  o'sha 
davr  fizikasi  ta ’sirida  materiyaning  mavjudligini  rad  etgan  holda 
tilni  aniq  tadqiq  etishda  sof lingvistik  predm et-im m anent  tushun- 
chalarga  tayanish  L.Yelmslev  qarashlarining  negizidir.3
1  Ependajib