Abdufattox abdugapparov

2.
 
Ijrochilik nafasi 
 
Inson  organizmida  nafas  asosiy  o‘rin  tutadi  va  o‘pkaga  olingan  kislorod 
iste’mol  qilingan  har  xil  uglevodlar,  yog‘  va  oqsillarning  parchalanishida  muhim 
rol  o‘ynaydi.  Nafas  olingan  paytda  havo  burun  teshiklaridan  changlardan 
tozalangan va biroz qizigan holda o‘pkaga o‘tadi. O‘pkalar odam ko‘krak qafasida 

---

 
60 
joylashgan  ikkita  elastik  qopchalar  bo‘lib,  ularga  nafas  olinib  to‘lganda  ko‘krak 
qafasi  kengayadi  va  qorin  diafragmasi  pastga  cho‘ziladi.  Nafas  chiqarilganda  esa 
aksincha  holat  yuz  beradi.  Inson  o‘pkasi  hajmining  nafas  sig‘imi  3500-4500  ml 
bo‘lib, jismoniy mashqlar va suzish bilan muntazam shug‘ullanish natijasida uning 
havo sig‘imi hajmini 6000 ml ga etkazish mumkin. 
Inson tinch turgan paytda bir  minutda 18-20  marta  nafas olib chiqaradi.  Bu 
oddiy  nafas  hisoblanadi. Ijrochilik  nafasi bilan  oddiy  nafas bir-biridan  farq qiladi. 
Oddiy nafas burundan erkin olinadi, uning olinish va chiqarilish vaqtlari bir-biriga 
tengdir. 
Damli  cholg‘ularda  tovushning  balandligi,  kuchi,  tembri  va  davomiyligini 
ta’minlash  uchun  nafaqat til zarbi  yoki  lab  mushaklari  ishi balki,  ijrochilik  nafasi 
eng  muhim  omillardan  hisoblanadi.  Chunki  tovushning  paydo  bo‘lishida  til 
birinchi  zarb  (attaka)ni  berib  tovush  hosil  qilsa  uning  davomiyligini,  ya’ni 
cho‘zimini nafasning uzluksiz oqimi ta’minlaydi. 
Ijrochilik  nafasi  ongli  ravishda  og‘iz  burchaklari  orqali  olinadi  (uzluksiz 
nafasdan tashqari) va olinishida tez, chiqarilishida esa tejamkorlik bilan asta sekin 
sarflanadi. 
Ijrochilik  nafasini  og‘iz  orqali  olgan  paytda  u  til  chekkalariga  tegib  o‘tsa 
yoki  tomoqni  qisgan  holda  olinsa  shovqinli  xissillagan  tovush  hosil  bo‘ladi  va  u 
barchaga xalaqit beradi. Bunday kamchilikdan juda ehtiyot bo‘lish zarur. 
Ijrochilik  nafasida  o‘pkaning  to‘liq  hajmidan  foydalaniladi.  Uning  asosan 
uch turi mavjud bo‘lib, bular:  
a)  ko‘krak  nafasi,  bunda  o‘pkaning  yuqori  qismi  havoga  to‘lishi  natijasida 
ko‘krak  qafaslari  kengayadi,  qorin  bo‘shlig‘i  (diafragma)esa  passiv  holatda 
bo‘ladi; 
b) qorin nafasi, bunda o‘pkaning pastki qismi havoga to‘lishi natijasida qorin 
bo‘shlig‘i  (diafragma)  pastga  cho‘ziladi.  Ko‘krak  qafaslari  esa  passiv  holatda 
qoladi; 
v) aralash  nafasda o‘pkaning  butun  hajmi  havo bilan to‘ladi, bunda  olingan 
nafas  o‘pkaning pastki qismidan  to‘lishib,  qorin (diafragma)  pastga  cho‘ziladi  va 
yuqori qismi ham to‘lishi natijasida ko‘krak qafasi kengayadi. Bu ko‘krak va qorin 

---

 
61 
nafaslarining aralashgan turi bo‘lib,  ijrochilikda eng ko‘p qo‘llaniladigan samarali 
nafas hisoblanadi. 
Diafragmani  nasosga  va  o‘pkalarni  nafas  xalqumiga  havoni  haydovchi 
temirchining  meshqopiga  o‘xshatish  mumkin.  O‘pkaning  pastki  qismi  kengroq 
bo‘lib, unga ko‘proq havo sig‘adi. 
Nafas olish paytida o‘pkalarning bosimi ostida diafragma pastga  cho‘ziladi. 
Nafas chiqarishda esa diafragma sekin ko‘tariladi, lekin bo‘shashmaydi. 
Ushbu  nafas  turlaridan  tashqari  Kavkaz  xalqlari  damli  cholg‘uchilari  va 
O‘zbekiston  surnaychilarida  qaytarma  nafas  yoki  Xorazmda  dam  aylantirish 
deyiladigan  nafas  turi  hozirgi  davrda  ham  qo‘llaniladi.  Bunda  ijrochi  lunjini 
shishirgan holda unda zahira havoni saqlaydi va burundan nafas olayotgan paytida 
o‘sha havoni chakka  mushaklari yordamida surnay naychasiga yo‘llaydi. Natijada 
o‘pkaga havo ham olinadi va surnayga yuborilayotgan nafasda ham uzilishga yo‘l 
qo‘yilmaydi va uzluksiz tovush hosil bo‘ladi. 
Bundan  maqsad  qadimda  va  hozir  ham  musiqiy  tovushning  uzluksizligi, 
kuy-ohang  vaqt bo‘shlig‘ini  to‘ldiruvchi, qadimgi  devorlardagi  islimiy  naqshlarga 
o‘xshab uzilmasdan, inson ruhiga oziq beruvchi omil, ya’ni ollohning ne’mati deb 
hisoblanadi. Chuning uchun ham u ma’lum muddat ichida qancha ko‘proq davomli 
bo‘lsa shuncha yaxshidir. 
Qaytarma  nafasni  o‘rgatish  uchun  Xorazmlik  mashhur  xon  surnaychisi 
Xudak  ota  –  Xudoybergan  qurbon  o‘g‘li  o‘z  shogirdlarini  qo‘llariga  nay  qamish 
berib  dam  aylantirish  tamoyilini  tushuntirgach,  boshlovchi  surnaychini  ariqcha 
chetiga  yotqizgan  holda  naychani  suvga  tiqib  puflatar  va  suvda  pufakchalar  hosil 
bo‘lishi  uzluksiz  davom  etsa,  ya’ni  nafas  aylansa  shogird  surnayni  qo‘liga  olgan. 
Agar  dam  aylanishida  uzilish  ro‘y  bersa  suvda  uzluksiz  pufak  chiqqunicha 
mashg‘ulotni yana davom ettirgan. 
Ijrochilik nafasining qaysi shakli bo‘lishidan qat’iy nazar sozanda uni olgan 
–  ya’ni  o‘pkasini  havoga  to‘ldirgan  paytda  iloji  boricha  yelkalar  ko‘tarilmagani 
ma’qul.  Shuningdek,  nafasni  puflash,  ya’ni  sarflash  jarayonida  o‘pkada  zahira 
nafas  qolishi  kerak.  Chunki  u  o‘pkani  qaytadan  havoga  to‘ldirishda  katta 
ahamiyatga ega. 

---

 
62 
Musiqiy  asarlarda  nafas  olinishi  mumkin  bo‘lgan  va  mumkin  bo‘lmagan 
joylar  mavjud  bo‘lib,  ularga  rioya  qilinsa  kuy  jumlasi,  davriyasi  va  umuman 
musiqa matni badiiy ifodali chiqadi va uzilishlarga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Nafas olishning  imkoni  bo‘lmagan passajlarda  – kuyning qiyin bo‘laklarida 
ijrochi  qanday  yo‘l  tutishi  kerak?  Bunda  sozanda  kuy  jumlalari  yakunida  va 
passajlarning qulay joyida ustoz maslahatiga asosan nafas olishi mumkin. 
Ijrochilik nafasini rivojlantirish uchun toza havoda jismoniy mashqlar, ta’lim 
jarayonida  cho‘zimli  tovushlarni  chalish,  har  xil  dinamik  tusdagi  tovushlarni 
zamzama  qilish  va  turkumli  asarlarning  vazmin  sur’atdagi  qismlarini  qunt  va 
chidam bilan ijro qilish zarur.