A. Zikiryayev, A. To ‘ xtayev, I. Azimov, N. Sonin

23- §.  Oqsillarning xossalari. Oddiy va murakkab oqsillar

---

61
HAYOTIY JARAYONLARNING KIMYOVIY ASOSLARI
III BO‘LIM
24- §.  Uglevodlar
Murakkab oqsillarga  misol keltiring.
oddiy oqsillar bir-birlaridan qaysi xususiyatlariga  qarab farqlanadi?
Xromoproteinlar qanday oqsillar tarkibiga  kiradi?
1.
2.
3.
Uglevodlar  tabiatda  keng  tarqalgan  organik  birikmalar  bo‘lib,  ular 
umumiy  C
n
(h
2
o)
m
  formula  bilan  ifodalanadi.  «Uglevod»  atamasining 
nomi  tarkibidagi  vodorod  va  kislorodning  o‘zaro  nisbati  xuddi  suv  mole-
kulasiga o‘xshashligidan kelib chiqqan.
Uglevodlar  tirik  organizmlar  hayotida  muhim  ahamiyatga  ega 
birikma lardir. Ular oqsillar, nuklein kislotalar va yog‘larni hosil bo‘lishi-
da  alohida  ahamiyatga  ega.  Uglevodlarning  ko‘pchiligi  o‘simliklarda 
zaxira  modda  sifatida  to‘planadi.  Masalan,  paxta  tolasini,  kanop  o‘sim-
ligi  po‘stlog‘ini  selluloza  deb  ataluvchi  polisaxarid  tashkil  qiladi.  Krax-
mal  esa  ildizmevali,  tugunakli  o‘sim liklarda  va  donli  o‘simliklarning 
urug‘larida  zaxira  modda  sifatida  to‘planadi.  Hayvon  hujayralarida  ug-
levodlarning  miqdori  kam  bo‘lib,  1—2%  ni,  ba’zan  5%  ni  tashkil  qiladi. 
o‘simlik  hujayralarida  esa  uglevodlar  ko‘p  miqdorda  uchraydi  va  ayrim 
hollarda  quruq  massaning  95%  dan  (paxta  tolasida)  iborat  bo‘ladi.  Ug-
levodlar  ikki  xil:  monosaxarid  va  polisaxaridlarga  bo‘linadi.  Monosaxar-
idlar oddiy uglevodlar yoki shakarlardir. Ulardan eng muhimlari glukoza 
(uzum  shakari)  va  fruktoza  (meva  shakarlari)  hisoblanadi.  Glukozaning 
qondagi  miqdori  0,1—0,12%  ga  teng.  Riboza  bilan  dezoksiriboza  ham 
monosaxaridlarga mansub va ular nuklein kislotalar tarkibida uchraydi.
Ikkita  monosaxariddan  tashkil  topgan  birikma 
disaxaridlar
  deb  atala-
di. Bularga saxaroza (qand lavlagi shakari), maltoza (don shakari), laktoza 
(sut shakari) misol bo‘ladi.
Ko‘p  sonli  monosaxaridlarning  qo‘shilishidan  hosil  bo‘lgan  murak-
kab  uglevod 
polisaxaridlar
  deb  ataladi.  Kraxmal,  glikogen,  selluloza  kabi 
moddalar  polisaxaridlarga  misol  bo‘ladi.  Paxta  tolasi  deyarli  toza  sellulo-
zadan iborat. Bularning monomerlari glukoza hisoblanadi.
Polisaxaridlar  tirik  organizmlarda  ikkita  asosiy:  qurilish    va  energetik 
vazifalarni bajaradi. Masalan, selluloza o‘simlik hujayrasining qobig‘larini 
hosil  qilishda  ishtirok  etadi;  murakkab  tuzilishga  ega  bo‘lgan  xitin  mod-

---