A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Karahanlılar ülkesinin esasî ahalisi medenî Türk unsurundan, yani ⁸³
arap coğrafyacılarının öteki göçebe Türklerden tamamen farklı olarak «Medenî Türk» yahut «Hakikî Türk» diye kaydettikleri «Türgiş» ya­hut alelitlâk «Türk» lerden ibaretti. «Çu» ve «Tarım» boylarında ya- şıyan bu Türklere dayanan Karahanlılar sülâlesi, göçebelik ananelerini de yaşatmakla beraber «Medenî Türk» sülâlesiydi. Bu sülâle son devir­lerinde medenî Iran tesirine kapılmağa başlamıştı. Yalnız Türklerle meskûn olan yerlerde (meselâ Yark^ndde) bile İslâm kadıları tâyin olunmuştu. Bunlar.ise resmî yazılarında arapçayı kullanmışlardır⁸⁴). Ha­kanlar arasında farsça şiir söyliyenler de olmuştur⁸⁵). Memlekette Türk unsuru isyan ettiğinde, bu gibi hanlar bazan Mâverâünnehrin lranh Ta­cik unsuruna dayanır oldular. Nihayet sülâle on birinci asırda Moğolis- tandan göçleri devam eden göçebe kavimlerin, Karakhıtay, Karluk ve­tirenin çıkardıkları kargaşalıklar ve ticaretin sukutu neticesinde zayıf­ladı. Memleket bir taraftan İran unsurlarına daha yakın olan Khorezm türk beğleri eline, diğer taraftan da göçebelere daha yakın olan Mo­ğol lardan Karakhıtay ve Türklerden Nayman (türkçe adları «Sekiz»)²⁰) hanları eline geçerek iki nüfuz bölgesine ayrıldı. On üçüncü asrın ba­şında Türk ve Turan kavimlerinin doğudan batıya göçleri tekrar kuv­vetlendi. Gerek bu sülâle, gerek Khorezmşahlar sülâlesi (ki yine do­ğudan yapılan baskılar neticesinde İrtiş boylarını bırakarak Khorezmi istilâ eden «Yemek», «Kıpçak» uruklarına dayanarak kuvvetlenmiş­lerdi) ve nihayet Karakhıtaylar, Çingiz Han’ın idaresi altında devam eden yeni göç dalgalarıyla yıkıldılar.
Moğol Çağı Müthiş bir tufan ve sel şeklini alan bu harekete daha ziyade halis göçebe hayatı yaşıyan uruklar jstirak etmişti. Orta Tiyanşanda «İle», «İşık Göl», «Çu», «Talaş» hav­zasında Usun, Göktürk, Türgiş ve Karahanlılar çağında kurulan türk şehirleri, ilerde bahsedilecek bazı hâdiseler dolayısıyla, Moğol idaresi zamanında harap oldu. Çingiz Oğulları oralarını otlaklara çevirdiler. Buradaki medenî ahali (Argu, Çigil, Tükhsı uruklarıyla meskûn şehir­lerin ahalisi) bilhassa on dördüncü asrın ilk yarısında Mâverâünnehir
. Fakat «Maveraunnehır-Kasgar» la «Yedısu ve Do- Turkıstanda Mede- - . ’ ... _A . , .

taraflarına geçtiler¹'⁷). Evvelce Taciklerle meskûn olan Mâverâünnehrin birçok mühim şehirlerinin ahalisi, Çingiz fütuhatı sırasında Doğu- Tür- kistana, Çağataylılarla Ilhanlılarm savaşları şırasında Horasana sevko- lunmuşlardı. Bunların yerlerini Türkler doldurdular. Bu devirde de Mâverâünnehirde resmî dil türkçe idi; uygur ve arap yazıları kullanı­lıyordu.

• t » ».. ıı • 1 ıyansan» arasında medeni mücadeleler pelc