A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

ve Muhtelif Mede-
niyetlerin Türkis-
tanda Teması
kistanda kısmen müstevli Aryanîlere tâbi bulunanlarının beraberce baş­ladıkları anlaşılan bu büyük teşebbüs, bu Aryanîler hâkimiyetini tama­men ortadan kaldırmak gayesine müteveccih idi. Aryanîlerin istilâsı zamanında Çin ve Moğolistan sınırına sığınmak mecburiyetinde kalan Türkistanlılar ^al) bu sefer Hun=Kun, Oğuzların idaresi altına girdiler
ve bu zamanda müstevli Aryanîlerin kendi aralarında çıkan kargaşa- Iıklardan istifade ederek Batı Türkistandaki eski mevkilerini istirdada kalkıştılar. Neticede İskenderin halefleri tarafından kurulmuş olan «Grek-Baktriya» devleti yıkıldı (milâttan önce 126). Çin ve Moğo­listan sınırından kalkıp gelen Turanlıların çoğu, önce de bazı türk ka- vimlerine vatan olan şimdiki Doğu Avrupa ^{74 75}) taraflarına geçti. Cenubî Türkistanda eski yurtlarını geri alan Turanlıların Şimalî Afganistan ve Çamirde, Hazar Denizi doğusu çöllerinde göçebe olarak yaşıyan bö­lümleri kendi milliyetlerini sakiıyabildilerse de, o vakit mahsuldar, mâ­mur ve medenî ülkelerde kalabalık olup yerleşen Aryanî kavimlere, Mâverâünnehirde Soğdlara, cenupta Baktriyalılara karışarak oturanları ve bilhassa Siyistan ve Bülücistan taraflarına geçenleri dil ve milliyet­lerini kaybettiler. Bu vak’alaı* sonunda Çin-Baktriya ,ve Çin-Iran ticaret yolları açıldı. Çin-Baktriya yolu Balkh, Pamir, Yarkend, Khoten taraf­ları birçok Hind unsurunu cezbetti. Ülkede hâkimiyeti Aryanî unsurla­rın elinden alan Turanlılar Şimalî Hind ülkelerinin ahalisiyle ihtilât et­tiler. Gerek bu yolla ve gerek eski zamanda Türkîstana gelen Hind tüccarları vasıtasrçda Türkistanda Budizm ve -Grek-Budist sanatı intişar etti. ,
Merv, Bukhara, Semerkand. Uratepe (Usruşeni), Fergane, Kaş- gar üzerinden geçen ve pek kârlı olan büyük Çin-Iran ticaret yolu ise milâttan sonra, bilhassa Sasânîîer devrinde, tacir İran unsurunu celbetti; ve İrandaki sınıf ve mezhep mücadelelerinde mağlûp olan İran unsur­ları ve Önasya kavimleri daha pek eskidenberi din işlerinde müsama­hakârlıkları ile temayüz eden Türklerin ülkelerine sığınarak muhacir­lerin sayılalım çoğalttılar. Aynı zamanda Türkistanda hıristiyanlık ve manihaizm gibi Önasya ve Mezopotamya mezheplerini, Bukhara civar­larında zerdüştlüğü yaydılar. Bu dinlerin Türkistanda birbirieriyle te­mas etmesi neticesinde doğu ve batıya ait insanlık medeniyetinin temel­leri kuruldu. Grek-Romen sanatiyîe Uzakdoğu, Hind ve Türkistanm
yerli sanatı burada birleşti¹*). Türklerin evvelce kullandıkları runik yazılar yerine, Soğdlularm batıdan getirdikleri bir samı yazı doğu Tür­kistan Türklerinde daha Budizniin yayılmasından Önce bildiğimiz «Uy­gur yazısı» şeklini aldı, fakat Çin usulünde fırçayla yazıldı. Zikrolunan büyük kara ticaret yolunun açılmasrve muhtelif kavimlerin Türkistanda temasa gelmesinin maddî medeniyet hususunda da ehemmiyeti büyük olmuştur. Çinliler Ferganeden üzüm ve yonca ziraatini buradan ve Hijttelândan güzel at terbiyesini; Ferganeliler ise Çinlilerden altın ve gümüş zarflar ve demirden silâh yapmasını, çinicilik ve cam sanayiini öğrendiler. Umum Türkistana böylece Çinlilerin ipek sanatı girdi. Mi­lâdın altıncı asrında Soğd ipeği pek meşhurdu. Çin çiniciliği ve cam sa­nayii ve Soğd ipeği Doğu ve Batı Asya arasında esas ticaret maddesi olmuştu ^{76 77}). Sonraları Iranlılar bunu Türkistandan öğrenerek yavaş ya­vaş Türkistan iktisadiyatına hâkim oldular. On ve on birinci asırda arap kaynaklarında olduğu gibi, beşinci asrın çin menbalarında dahi bir «Türkmen Ülkesi» tesmiye olunan Talaş ve Çu nehirleri, havzasında (, ki diğer ismi «Argu» dur) milâdî 424-452 yıllarına ait bir çin kay­dına göre, o zaman dört yüz kadar şehir ve kasaba bulunmuştur ⁷⁸).