A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

T
özbekler
emür ve oğulları tarafından yaşatılan siyasî ve medenî hayatın parlaklığı ve büyüklüğü Deşt-i Kıpçakta yaşıyan ananeci Çingizlileri Mâverâünnehir tarafına celbetti. Bunlara tâbi uruklar yavaş yavaş Temür ve oğullan hizmetine giriyor ve Mâverâünnehirde, Zerefşan ve Âmu Derya kıyılarında, Ferganede ve Sır Derya havzasında yerleşiyorlardı. Temür oğullarının tuttuğu me­denileştirmek işi hanlar yani Çingiz oğulları için de bir ülkü oldu. Ni­hayet Sır Derya kıyılarında ve Kazak bozkırlarında fırsat bekliyen Öz­bek sultanları, uygun şartları ve zamanını bulup, on altıncı asrın ba­şında (1500 yılı) Zerefşan havzalarını ele geçirdiler. Bütün bozkır urukları Mâverâünnehre,. eski Baktriyaya, Tokharistana, Khorezme dol­du. Milâdî 1 000 yıllarında Türklerin, Mâverâünnehre yayılmasıyla baş- lıyan bu devir, Temürlülerle birinci özbeklerin bu ülkeleri tamamen tiirkleştirmeleri ve bozkırlardaki en kalabalık siyasî göçebe unsurları ^{93 94 95 96 97}
medenî hayata bağlıyarak ve ozamanın medeniyetine kat'î surette ilti­hak ederek temelli bir türk-islâm medeniyeti yaratmalarıyla tamam ol­muştu. Özbekler «Şaybak Han» m, yine eski Türk fatihleri gibi İran, Siyistan ve Hindistan taraflarına fütuhatla yürümesine kat*iyen razı ol­madılar. Zaten eski tarihî eserletde ve eski İran rivayetlerinde ^{98 99 100 101 102 103}) Hora­sanda eski Türk sınırı olarak gösterilen «Allahu Ekber» — «Merz-i Tu­ran» (şimdi Meşhed ile Sirakhs arasında «Mezdûrân») dağlarına kadar uzanan bütün ülkeler Türklerle dolmuş, tacik şehirleri yerine türk şe­hirleri vücuda gelmişti. Türk hükümeti Batı Türkistanda da yalnız «Gö­çebe Türk» lere değil, aym zamanda «Şehirli Türk» lere dayanır ol­muştu.
Türkistan Tarihinde İktisadî Âmiller
O
Türkistan İktisadî
Tarihinde
Esası Amiller
rta Asya tarihine ait incelemelerde bulunan bil­ginler, buradaki inkişafları, yalnız göçebe kavim- lerin otlak (mer*â) mücadeleleri ve oymak hayatı şartlarıyla izah ederler. Bu fikrin yanlış olduğunu ilk defa olarak tarihçi müsteşrik Barthold. 189.6 ."da. Çingiz devletinin teşekkülü meselesini izah ederken ³⁷), franşızca olarak Pariste ve rusça olarak da Petresburgda türk tarihine ait aynı eski bakışları belirterek yazılan iki mühim eseri tenkit ederken³⁸) anlatmıştır. Ona göre Türk kavimi erinin tarihi de medenî Avrupa milletlerinin tarihi gibi mûdil İçtimaî ve İktisadî şartlar altında inkişaf etmştir. Filhakika Türkistan tarihinin devirlere bölünmesi, ülkenin İktisadî hayatındaki inkılâplara tamamiyle uygun gelmektedir. Irmaklar üzerinde inkişaf eden «ziraat» medeniyeti ile Uzakdoğu-Önasya yolları üzerinde «ticaret» in inkişafı bu ülkede nöbetleşe olmuştur. Ülkenin en büyük bölümünü teşkil eden bozkırlar, çöller ve dağlarda «göçebe usulünde hayvan besleme» el­bette bütün çağlarda kendi yoluyla devam etmiştir. Bu göçebe usulün­de hayvan besleme tarzı, kendisinde zaman zaman görülen buhranlar
n