A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

rastlamış ve 19. uncu asırda Batı Türkistan meselelerinin tamamıyle Rus: lehine halledilerek nihayet bulması yolunu hazırlamıştır.
6
16-17. nci Asırlarda Türkistanın İktisadî Durumu
Amu Derya ve Sır Türkistanın diğer çağlan gibi bu iki asırdaki ikti— Derya Irmaklarının sadî durumu da henüz öğrenilmemiştir. Moğol Aşağı Mecraların- hanları hâkimiyetinin en kuvvetli zamanında 350' da Medenî Hayatın yıl kadar Hazar Denizine dökülen Amu Derya- Mukadderatı Özboy yatağı, 1575 yılı hududunda mecrasını-
değiştirdi. Aşağı yukarı ozamana kadar suyunun , galiba pek mühim .bölümü, şimdiki Yeni Derya*dan akıp, Amu Derya­ya koşulan Sır Derya da mecrasını değiştirip, bütün suyu şimdiki ya­tağından akıp Aral Denizine döküldü. Umumî cihan iktisadı hayatında^ mezkûr iki asırda hâsıl olan değişikliklerin Ortaasya için ehemmiyeti okadar büyüktü, ki o iki ırmak Moğol çağında aldıkları mecralarında, akmakta devam etsey diler, Türkistan eski İktisadî durumunu yine idame ettiremezdi. Bununla beraber Türkistanın iç hayâtında iki ırmağın mec­ralarındaki değişikliklerin ehemmiyeti de oldukça mühim olmuştur. Her’ halde bu hâdise o asrın en büyük musibetlerinden biri sayılmıştır. Os- manlı seyyahı Seyfi Çelebi bu vakıayı, Allahın Khorezmlilere gazebi ve- kahrı olarak göstermektedir ^15S). Özboy yatağında bulunan şehirler, ka­leler ve ribatlar Özboy ile beraber kuruldu. Evvelce özboy boyunda: ekincilikle uğraşıp oturan bazı Türkmen ve Kazak uruklarının (Adağ-— şimdi «Aday») biraz sonra Mangışlak-Üstyurt çöllerinde göçebe ha­yata geçmiş olduklarım ve yahut Khorezm ovasının ekilecek topraklan ve arkları için oranın sekenesi ile ve Özbeklerle mücadele ettiklerini görüyoruz. 1 6. ncı asrın ilk on yılında Babur Mirza ve Şaybak Han ve- kayinamelerinde, Sır Derya ırmağının «Yeni Derya» mecrasıyla Amu* Deryaya akmayıp ve tamamile «Aral»a da dökülmeyip, şimdiki «Ak- mescid»den aşağı havzasının hepsinin sonsuz bir bataklık teşkil edip kaybolduğu tasvir olunur¹⁵⁹). Yani o yıllarda bu ırmak, bir inkılâp*