A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

I
Göktürkler ve
İslâmiyet
ran ve Önasya muhacirlerinin (medenî ve İkti­sadî sahada) Türkistandaki muvaffakiyetleri, Batı Asya ve İran medeniyetinin arap rehberliği ve «İslâm» şiarı altında yeni ve daha kuvvetli bir istilâsına yol açtı. Azer_ baycanda ve Cenubî Kafkasyada olduğu gibi, Türkistanda da, daima Iran unsuruna dayanan ve bu ülkelere İran göçmenleri dolduran arap hâkimiyeti, o zamana kadar Türkistanda hâkim olan mahallî ufak kül­türleri ortadan kaldırdı. Araplardan önce, Azerbaycanda olduğu gibi Türkistanda dahi her derenin bir dini ve ekseriya bir lehçesi, her tepe-
nin bir derebeği vardı. Araplar bunları kırdı, bitirdi. Araplar gelmeden daha bir buçuk asır önce, milâdî altıncı asır ortasında, Orta Tiyanşanda c Göktürk » devleti kurulmuştu. Bu devlet milâdî sekizinci asrın ilk yarısında doğudan Çinlilerin ve batıdan Arapların istilâ ve taarruzları altında yıkıldı; ve Ortaasyada, Uzakdoğu ve Önasya medeniyet ve ka- vimlerinin rekabetinde, önasya üstün geldi. 75 İ yılında Çinliler «Ev­liya Ata» yakınında tamamen yenilip mevkilerini Araplara bıraktılar. «Göktürk» Hükümeti milâdî yedinci asrın başında (610-620 yıllarında, Batı Göktürklerinin büyük kaanı «Tufi Yabgu» nun zamanında) Amu Deryanın cenubundaki ülkeleri eline geçirmiş ve o bölgelere Türk un­suru yerleştirmeğe başlamıştı. Batı Göktürklerinin hükümet merkezi de V^u Havzasındaki Suyab ve Balasagun (şimdiki Tokmak) tan. biraz daha cenubugarbe, şimdiki Evliya Ata (Talaş) ile Sayram (Isfîcâb) arasında vâki «Min Bulak» a nakledilmişti.
Milâttan önce ikinci asrın son yansında Turanlılarm Cenubî Tür- kistanda «Grek-Baktriya» devletini yıkmakla başlıyan hareketleri ve oralarda tekrar yerleşmeleri, « Göktürk » kağanlarının yedinci asır ba­şında Amu Derya cenubundaki bu faaliyetiyle kuvvetlendirilmişti, belki de bitirilmiş olacaktı ^1G). Fakat arap Hâkimiyeti bunu durdurdu. Bununla aa kalmıyarak memlekete İran göçmenleri doldürulclu. Fakat buna mu­kabil, Samanlılar sülâlesi de dahil olarak üç asır devam eden ara^ hâ­kimiyeti Türkistanm, idaresinde bulundurduğu bölgelerinde, hattâ kıs­men bunun dışında (Yedisu ve Kaşgar civarında) medenî anarşi ve feo­dalizm yerine, «bir medeniyete ve mütecanis bir millete dayanan bir devlet» sistemi zarureti fikirlerini neşretti; ve kendi medeniyetini bütün beşeriyete şâmil bir medeniyet şekline sokmak ve ona yeni bir şekil ve kuvvet vermek için Horasan ile Türkistandan (bilhassa Mâverâünne- hirden) yeni kuvvet ve yeni ruh aldığı gibi, bu ülkelere de müteaddit medeniyet ve mezheplerle müteaddit fikir vc terbiyelerin tesirinde in­lemek belâsından kurtuluş yolunu gösterdi. Bu suretle Türkistanm me­denî ve İktisadî Hayatftıda yeni gelişme ve olgunlaşma yollan açılmış oldu. Türkistanm büyük bilgini El-Bîrûnî, eski Yunanlıların doğuya ait malûmatının eksik ve zayıf olmasından bahsederken, işlâmiyetten önce bu memleketlere (Türkistana) batı bilginleri gelemezdi, emniyet yok­tu; şimdi şarkla bir memleket oldu, İslâm fütuhatı Uzakdoğu ile Batı arasında medenî münasebetlerin yaşatılmasını temin etti diyor ^1T).' ^{79 80}
Türkistanm bu yeni tekâmülü Uzak.dQgud.a_9 10. ve Karahanlılar Mâverâünnehirde 999 milâdî yıllarında vâki olan iki hâdise ile başladı ve on beşinci asırda kemalini bularak o asrın sonunda nihayete erdi. Moğolistanın şimaidoğusunda oturan ve Moğol uruğu olan «ICıtay» 1ar 9 1 5 yılında şimalî Çinin ve Moğolistanın fethini tamamladılar. Moğolistanın şimaidoğusunda yaşıyan kavimlerin cenuba ve cenupbatıya yayılması, Orta Moğolistan ve Cungaryada yaşıyan uruk­ları batıya hareket etmeğe icbar etti. Moğol kavimîeri ve Kıtaylarla müttefik olarak hareket eden «Tatar» ve «Kırgız» 1ar, daha 840 yılın­da Orta Moğolistanda çıkan müthiş bir kıtlıktan istifade ederek, orada eski bir idare taksimatına ve teşkilât ananelerine göre «Dokuz Oğuz» adını taşıyan urukları ve o heyete dahil olarak hükümdarların esas da­yanağını teşkil eden «Uygur» lan, Cungarya ve Tiyanşan Dağları sı­nırlarına sığınmağa mecbur etmişlerdi.
Karaşehirde oturan ve adı çin kaynaklarında «Te-men-le» yazı­lan bir «Khakanî» prensi bu hâdiselerden istifade etti. O ve halefleri doğudan gelerek kendilerine sığman urukları ve Orta Tiyârişaridaki «Yağma», «Çigil» lerle diğer uruklara ve Doğu Türkistanm eski me­denî budist şehir Türklerine dayanarak eski Khakanlılar yahut Kara- hanhlar sülâlesini dirilttiler. Kaşgar ye Aksu civarını merkez edinen bu sülâle hiçbir türk aşiretine mensup olmayıp eski Göktürk, Türgiş ve Tokuzoğuz kağanlarının mensup olduğu Asena, «Khakanlılar» nes­linden gelmiştir ^IS).
18) Türgiş Devletinin inkirazı ve Türk (Tu-kiu) aşiretlerinin üzerindeki hâkimiyetin Karlık yabguları eline geçmesi hakkında malûmat veren Tang sülâ­lesi tarihi: «Türgiş hakanı Hu-se-lo’ya tâbi iki grup (yani Tu-lu ve Nu-şe-bi) kendilerini zaif gördüklerinden Karlıklara itaat ettiler, kalan (Tu-kiu) aşiretleri Uygur (Tokuzoğuz) hakanlarına tâbi oldular (766); fakat Uygur Devleti (842 de) bozulduğu zaman bu Türklerden Te-meng-le (Te-peng-le) isminde bir reis (prens) bir miktar Türk (Tu-kiu) ile gidip Yen-ki (Karaşehir) şehrini işgal ve kendisini Şe-hu (yani yabgu) ilân etti. Türk (Tu-kiu) lardan 200,000 (can) kadar bir kısmı Kin-so (yani Şarkî Tiyanşan, bk. Chavannes, Documents, 97, 348) taraf­larına çekildiler» demektedir (bk. Parker, A. Thousend Eares of the Tartars, s. 186; Yakinf, Sobraniye, I, 372). Chavannes (s. 85-86) Te-meng-le’ye ait bu kaydı 766-779 yılı hâdiselerine ait gibi anlamıştır. İslâm melihalarının 850 senelerine ait kayıtlarında Karaşehir, Kürle taraflarında (Hudud Ül--Âlerrı Mi- n o r s k y, 207, 278; Gardizî, ed. Barthold, 81-84 J}1 = = Kürle)