A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Bukharada emir rejimi ne kadar menfur idiyse de Bukhara «Halk bu rejimin, Ruslar tarafından er geç yapılacağı Cumhuriyeti» mukarrer olan kaldırılması işine ora Türklerinin
silâhlı olarak iştiraki hiç de matlûp değildi. 1920 yılı başında Turkfront başkanı Frunze’nin teklifi üzerine Moskovada Rusya Komünist Fırkası serkatiplerinden Stasova, beni Politbüro*ya da­vet ederek, birkaç zevatla beraber Bukhara meselesini müzakere etme­mizi, keza-Başkurt ordusunu da oraya sevketmenin imkânlarını düşün­memizi teklif etti. Bu mecliste ben emir hükümetinin düşürülmesini mü­teakip tam bir milli hükümet ve millî ordu kurulacaksa gitmeye hazır olduğumuzu, aksi takdirde emirin düşürülmesi işini, Frurizenin kendisi­nin oradaki kuvvetleri ile pek âlâ yapabileceğini beyan etmiştim.
Bukharanm asırlardanberi yaşayıp gelen eski bir Türk devletinin bakiyesinin er geç Ruslar tarafından ortadan kaldırılması işine Türkİerin silâhlı olarak iştirak etmeleri matlûp olmadığını öğünlerde Moskovada bulunan Afgan hariciye nazırı Mehmed Velikhanm' yanında iken Bukha- rah Mirza Muhıddine ve oğlu Mirza Abdülkadire de söyledim. Fakat onlar, emire karşı olan bu seferi, bir mukaddes cihat gibi telâkki ediyor­lardı ve eylül ayında emaret clüşürülürken. bunlar, yani genç Bukharalı- lar, gûya bir millî vazife yapıyormuş gibi, bu hareketlere iştirak ettiler, ve Ruslar da adetâ bu genç Bukharalılara yardım için geliyorlarmış id­diasında bulundular. «Emaret»in yerine geçecek olan «millî hükumet»in geçici mahiyette olacağı ve bu işte gençlerin Ruslara ancak bir âlet ol­dukları hatırlarına gelmiyordu. Ruslar şehri yağma maksadıyla Bukha­rada büyük tahribat yaptılar. 27 medresenin asırlardanberi toplanan ve geçen asırda emir Nasrullahın emriyle «Erk»e (yani hükümet konağı) aiıkonan binlerce cildi havi kütüphaneleri (bk. yukarıda s. 258) bu Erke karşı lüzumsuz yere yapılan bombardımanda yakıldı. Vakıadan ancak birkaç gün sonra şehri ve Erki ziyaret eden Prof. Barthold yanmış kü­tüphanelerin kâğıtları üzerinde yazılarnv henüz okunmakta, fakat elle dokunulduğu zaman ezilip kül olup gitmekte olduğunu, büyük eseflerle
beyan etmiştir ²⁰⁵b). Genç Bukhara!,lara ilk vehlede baz. teşkilât imkan- lan verildiğinden memnun idiler. B« hükûmtfe- hemen kûmeti» ismi verilmedi, bir «Halk Cumhuriyet., tesnuye metin teşekkülü 14 eylülde tamam oldu ve gostenş ıçm mustak.ll.k m biyeti muhafaza edilerek eskisi gibi Rusyanm bir «siyası mümessilliği» yasatıldı ve Bukbara paras. da eskisi gibi darbolunmakta devam e _; miiıe rağmen tamamiyl e Sovyetler sisteminde teşkil edilen bu hükümet «Bukhara komünist (Halk) f,rkas.,na tâbi idi, o da merkez. Kağanda bulunan Rusya siyasî mümessilliğine (Liubimov a ve Kmri. H^ «). tâbi idi. Hükümete ismi yukarıda geçen Miıza Abdulkadır (Hukum sûras. reisi). Feyzullah Khoca (İcra komitesi reisi). Hasım Şaık (han- ciye vekili). Kari Yoldaş (maarif). Mukhtarcan (iktisat). Nasır Hekim (maliye). Kar. Abdulvabid (sıhhiye). Abdulhamid Arif (dahiliye ve­kili). Osman Khoca (Şarkî Bukhara muhtar vekili, biraz sonra Şura re- isi) gibi genç Bukharalılarm başlıca rehberleri dahil bulunuyordu. Taş- kentten de Münevver Karî, Sa’dullah Khoca, Abdulkadir Kuşbegıyev ve Semerkandden Ekâbir Şabmansurov gibi milliyetperver münevver­ler gelerek hükümet yahut parti işlerine'celbedilmişlerdö 5 ılkteşrınde «Bukhara rençberlerinin ilk umumî kongresi» emirin Sıtaremahı Hassa sarayında toplandı, 2000 kadar âzadan ibaret olan bu içtima bir nüma­yiş mahiyetinde idi. Kararnameler Sovyet mümessili Liubimov ve He- kimovlâr tarafından tertip edilmişti. Tekmil Bukhara hanlığında emırcı- lere kars. mücadelede rus ordusu ve onların idaresinde baz. Szbek ve tatar kıllılar, hareket halinde idiler; asıl Bukhara Halk Hükümetinin or- duşu ve ordu' teşkili için harbiye nezareti yoktu. Yalnız polis tesisatı var­dı ve bu iş millî hükümetini elinde idi. Yeni hükümet Moskovaya olduğu gibi Baküya ve Kabile de mümessiller gönderdi. ■