A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Bu seferlerde Rüslar, çok zarar görmekte idiler. Kırılan deve ve koyun, kaybedilen azık ve saire hep Kazaklardan toplanmıştı. 1839 da
isyan, Kazakistanın her tarafına yayılmıştı. Karkarlı sınırındaki Tobıktı, Semiz Nayman. Bay Cegit urukları Çin sınırına. Malay uruğu da Çu havzasına çekildiler. Barak Han oğullarından Kudaymende Sultan Kar- karalıda ""'), Sıybankul Sultan ^,07) Ayagözde isyan ettiler. Ruslar çok „ÜÇ bir duruma düşmüşlerdi. Bozkırdaki bütün nüfuzların, tamamiyle kaybetmişlerdi. Fakat 1840 yılında Kazakistanda gayet büyük bir hay­van kırgın, (cut) oldu Kine Sar. ile birleşmek üzere Çu-Balkaş
sınırına göçüp gelen oymakların hayvanlarına Badbak çölünün otu ye­tişmedi. Yitik çök büyük oldu. Ruslar da bundan istifade edip. Kine Sarıyı cidden takibe koyuldular. Her türlü tezviratla Alaça ve Cappas uruklarını sultana karşı ayaklandırabildiler. Çekli, Çumekey ve Tort kara urukları ise hayvan kırgınından dolayı büsbütün açlıkta kaldılar. Kine Sarı, Khokand hükümetine başvurup, babası Kasım Sultanı gön­derdi. Taşkent beğlerbeği, Kasım Sultanı (Ahmed Yeseyî mezarın, zi­yaret ederken «Türkistan» şehrinde) yakalatıp öldürttü. 1840 1841 kışında Kine Sarının durumu çok güç oldu. Kendisi Sır ile Teli Köl ara snida bulunurdu. Ruslar onu hile ile elde etmeğe çalıştı, itaate davet ediyorlardı. Orenburg sınırında Rus tabii olan Ayçuvak oğlu Baymem- bet Sultan, Cörte Biy adında birisini Kine Sarıya elçi olarak göndermiş ve yazdığı mektupta «büyük boynuzlu koç koyun kalabalığına baş ol­makla arslanı yenebilir mi? İsyanın sonu iyi olmaz» demişti. Kine Sarı Tunu okuduktan sonra, Cörte Biye: «Kapanı kurmasını bilmeyen te­nasül âletini kapana kaptırır derler. Sizin sultan diye tanıdığınız bu âciz herife kendisinin esir olduğu kâfi gelmeyip, şimdiki güç durumumdan istifade ederek beni de kapana düşürmek istiyor. Geniş bozkırlarımız­da yahut savaşta ölmek esaretten daha iyi değil midir» diyerek Baymem- bet Sultanın mektubunu parçalayıp attığı meşhurdur. Bununla beraber ihtiyatı elden kaçırmıyarak Ruslarla bir mütareke yaptı. Bu barış teklifi dolayısıyla yazdığı mektupta Kine Sarı, 1820-1840 yıllar, arasında Rus­ların kendisine karşı yaptıkları 15 kadar seferi sayıp, bunlara ait tafsi­lâtı vermektedir¹⁰⁹). Kine Sarı bu zamanlar ilk geçirmekte olduğu ız- ^{255 256}
tırap ve felâketleri göz önünde tutarak, az bir vakit için rus cephesini açık bırakıp, Khıyvaya gitti. Orada hanın yanında saygı gördü ^llu). Oradan, yanında birkaç yüz yiğit olduğu halde, Moğaçar dağları sını­rına geldi. Baganalı, Argın, Tama, Baybaktı, Çekli ve Çümekey uruk- jarı kendisiyle birleşti. 10.000 kadar asker toplayıp Başkurdüstan sını­rındaki Orsk kalesine kadar gelip 10 haziranda, general Lebedev ku­mandasındaki rus ordusuyla savaştı. Ruslar umumî vali General Ob- ruçev kumandasında tekrar asker gönderip. Kine Sarıyı tamamen ezmek çarelerini gördüler. Kme Sarı ozaman askerini tanzim etmekle meşgul oluyordu. Orsk kalesinde bulunan milliyetçi Tatarlardan Burnayevlar vasıtasıyla askerine azık satın aldı "'). Ruslar, Kine Sarı ve kardeşle­rine Orenburg civarında malikâneler verip, barış yapmak istediler. Çi- lebi tarafındaki Rus köylüleri v_e Kazaçileri isyan halinde bulunduğun­dan, Rus hükümetinin siyasî durumu oldukça nazikti. Fakat Kine Sarı, Rusların vaidlerine aldanmadı. Uyıl'da Rus taraftarı olan sultanlardan Arslan Canturinin nüfuzunda bulunan Sarı Çekli oymağı ile uğraştı. Öbruçev bundan "istifade ederek, büyük bir ordu şevketti. Bu ordu İle Kine Sarının savaşı Turgay kıyısında oldu. Kine Sarı bü savaşta iki kar­deşini kaybederek Sır Derya havzasına, Akmescide çekildi. Sonra ka­rargahını tekrar Ulu tav’da Cılançık ırmağı kıyısına göçürerek, Kıpçak uruğundan kendisine ihanet' edenleri tepelemekle meşgul oldu¹¹²). Khokandlılar babasını öldürmüş idiyseler de, onlardan öç almakla uğ- raşmadı. Y^alnlz’ C^ekli Cankhoca Batırın da yardımıyla Suzak'ı kuşatıp ele geçirdi. Sonra boyuna Rus sınırına hücum etti. 1844 yilmda 5.000 askerle tekrar Ural'ın Uy nehrindeki Troysk kalesine kadar gelip, Ye- katrininsk kalesini yağma etti. Kardeşleri Balı, Küçek, Musa ve bilhassa Navruzbay bu vak'alarda yararlık göstererek, ün saldılar. Kazakistânm her tarafından gayretli yiğitler tekrar bunların çevresine toplandı. Bu- khara ve Khıyva hükümetleriyle iyi münasebet temin edip, Ruslar için tehlikeli bir düşman şeklinde büyüdü ""). Bukhara emîrinden biraz top ve tüfek de geldi. 1845 de general Obruçev, Çappas ve Çekli urukları­nın Aral Gölü civarında yaş.yanlarmı elde edebildi. Irg.z havzasında Irgız istihkâmını ve Kine Sarının kışlık karargâhı olan Ulu Tav'a da kuvvetli bir ordu sevkederek diğer bir istihkatn yaptı. Kine Sarının mü- ^{257 258}
teaddit taarruzları akim kaldı. Bu iki kale, Orenburg Kazaklar, ile Kine Sarı arasında bir engel oldu. Kardeşi Seyilkhanı, 1846 da ren urg nırına gönderdiyse de, o taraflardaki urukları tekrar harekete getire­medi. Rus, çoğalmıştı. , rv -