A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

yani: «Haydar (yani Hazreti Ali) den önce Ömer hilâfet ettiğinden:
Bukhara emîri Haydar bana (yani Khokand emıri Ömere) tâbi olma­lıdır».
Hanların her biri ordularını asri silâhlar ile pusatlandırmağa gay­ret ettiler. Emir Nasrullah Hindistandan İngiliz hapishanesinden kaçan İranîı (Tebrizli) Abdüssamed idaresinde «Ingiliz» usulünde asker düz­dü. Buna mukabil Khıyva ve Khokand hanlarının asrî teşkilâtında. «Rus» tesiri görülüyordu; bununla beraber Ferganeli Ömer ve Khıy-' vah Mehmed Rahim hanlar «Türkiye»den de ustalar ve muallimler ge­tirttiler. Rahim Hanın nezdindeki Türkiyeli topçu ve heyetşinaslar_r. 1819 yılından başlayıp mühim işler gördüler. Umumiyetle bu üç ülke beğleri kendi memleketlerinde barut imali, demir ve bakır izabesi hu­suslarına ehemmiyet verdiler.
Beğler içinde bütün Türkistanı kendi elinde birleştirmek yolunda muvaffakiyetle çalışmak için lâzım olan şartlara en ziyade malik olanı Bukhara Mangıt ümerası idi; ve zaten bunlar epiyce çalıştılar. Emir Haydar ve Şah Murat daha ziyade cenupbatı ve cenup hudutlarına ehemmiyet verdiler. Şah Murat Merv’i işgal etti. Emir Haydar, göçebe Özbek oymaklarından korktuğu için, şehirli Türk ve Taciklere dayan­makta pek ileri gitti. Neticede 1821-1825 yıllarında Zerefşan havza­sında Miyankâl, Khıtay ve Kıpçak urukları isyan ettiler ²²⁷). Bm
[--⁷) Çok geniş bir ölçüde devam eden bu isyanlar hakkında P.P.İvanov- cBukhara Hanlığında Kıtay, Kapçakların isyanı» adıyla ayrı bir etüt neşretmiştirr (Trudy înstituta Vostokovedeniya XXVIII»].
yüzden memleiketi toplamak yolundaki düşüncelerini kuvveden fiile çıkaramadı. Bundan sonra «Fütuhat» a en çok ehemmiyet veren Emir Nasrullah olmuştur. Bunu, 1840 yılında ziyaret eden rus müsteşriki Khanikov, «Türkistanda feodaliteyi kaldırmak için çalışan zat» olarak tasvir etmiştir. Rusların o zamanki ciddî, siyasî, ve edebî mecmuası o- lan «Moskvitianin» 1842 de Emîr Nasrullahm Balkh, Herat, Khıyva, Taşkent ve Yarkendi fethetmek azminde olduğunu; eğer bu pilânı tat­bik edebilirse Ortaasyanm büyük bir hükümdarın elinde birleşeceğini, İngilizlerin bu emire İran veliahdı Abbas Mirzanın vasıtasiyle Abdüssa- met adında bir İranlı topçu gönderdiklerini ve Emîr Nasrullahm Rus- îara da, İngilizlere de kafa tutmıya başladığını endişe ile yazmıştı ²²⁸). Bu kadar pilânlar taşıyan Nasrullahm yanında daimî has askeri ancak 500 kadardı. Bunun da pek azı Özbek olup, 200 kadarı İranlı şiîlerden ve 100 kadarı da esirlerden ibaretti. Fakat Emir Nasrullah aşiret reis­leri arasındaki rekabetten ve Bukhara gibi o zaman için medenî ve İk­tisadî bir merkezin sahibi olmaktan istifadeye çalışıyordu. Abdüssamet idaresinde tertip olunan bu 200 kadar İranlı askerle derebeğliklerini ita­ate getirebildi. Bu vakıa bütün bu emirlerin o zaman ne derecede az bir kuvvetle iş görebildiklerini, siyasî hayatın umumiyetle ahaliyi alâkadar etmediğini gÖstermiye kâfidir. Emîr Nasrullah da uzun seferler için, «Qıl Quyruq» adiyle binlerce ahaliyi arkasından koşturuyordu. Fakat asıl kuvveti bu 200 nefer İranlı idi. Emîr Nasrullah Khokandlılarla çok defa harbetti. İhtiyarlığında sakalına ak düştüğünde «Quqan qartayıttı» 3’ani «Beni Khokand derdi ihtiyarlattı» dediği meşhurdur. Sınır şehri olan Uratepe için müteaddit harplerden sonra 1842 yılı Khokandı işgal etti. Khokand emiri Mehmed Ali’yi katledip oraya kendi adamların­dan birisini vâli tâyin edip, Fergane ile Bukharayı muvakkat bir zaman için birleştirebilmişti. Khıyvayı almak için de' 1845 yılında Pitnek’e ka­dar gitti, fakat sulh akdiyle geri döndü. Oğlu Emîr Muzaffer 1863 fe bütün Ferganeyi işgal ettk Khokand han (yani emir)larının bazılarının bu vilâyetteki şehirli Kent Türkü (Şart) ve Taciklere dayandığı, diğer­lerinin de köylü özbeklere, bilhassa Kıpçak ve Kırgızlara dayandığını yukarıda zikretmiştik. Bunlar arasında bitmez tükenmez niza* hâkimdi. Emîr Muzaffer Khokandı işgal ettiğinde, Kentli ve Tacik tarafını tuttu. Kıpçak ve Kırgızları Kaşgar hududuna kadar takip etti. Fakat Kıpçak- Jarı tenkil edemedi. İki yıl sonra tekrar geldi. Ferganenin cengâver Öz- beklerini silâhtan tecrit maksadıyla bu memleketteki, top ve tüfekleri Bukharaya götürdü. Ve Fergane ulemâsından Kıpçak ve Kırgızlara ta-