A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

ır,4) g_u hanların şecere ve nesepleri bu fasılda haşiye N. 225 te -zikredilmiştir.
e
Kalmukluğun Sonu
derken,¹ diğer taraftan Başkurt isyanını takviye ediyordu. Nihayet bu oyun ciddî bir şekil aldı. Rus hizmetinde- olan Tatar mirzalarından Kutlu Mehmed Tefkilev, bazı tüccar ve mollalar EJbülkhayır Hana gidip Rus tâbiiyetini ciddî olarak kabul etmesini teklif ettiler. Nihayet 1 734 yılında Ebülkhayır Han Rus tebaalığını kabul etti. Ruslar da 1735 yılında, Başkurtlarla Kazakların tam ortasında, Ebülkhayır Hanın ken­disinin gösterdiği yerde, «Or» ırmağının Yayık ırmağına döküldüğü noktada (şimdiki «Orsk» şehri yerinde), ozamankı «Orenburg» şeh­rini yaptılar. Fakat Ebülkhayır Hana kaleyi vermediler. Başkurtlar, Yayıkta kale yapmanın ne demek olduğunu biliyorlardı*, bu yüzden kaleyi yapmak için giden rus ordusunu geçirmemek için bütün kuvvet­leriyle mücadele ettiler. Fakat muvaffak olamadılar. Neticede Ruslar Bozkırda duruma hâkim oldular. O güne kadar Rusyaya bilfiil tâbi olmıyan Üsergen (Qanlı), Bürcen, Yeti-Uruv, Kıpçak ve Yurmatı Baş- kurtları da artık Rus tebaası oldular. Bazı «Orta Yüz» sultanları da biraz sonra Rus tâbiiyetine girmek zaruretini hissettiler. Ebülkhayır ile bu hanlar hatalarını pek çabuk anladılar. Ebülkhayır, bir taraftan Kal­muk hanına kızını vererek ve ona dayanarak kuvvetlenmek istiyordu; diğer taraftan, 1741 yılında Ebülkhayır tarafından Petresburga gelen elçiler, Türk elçisini görerek Türkiyenin, Kazakları Rus esaretinden kurtarıp kendi tâbiiyetine kabul etmesi hakkında Ebülkhayır Han adına müracaatta bulundular¹⁵⁵). Diğer sultanlar, bilhassa «Orta Yüz»ün hani «Barak Han» Ebülkhayırı, Rus tâbiiyetini kabul etmesinden do­layı hain biliyorlar, onunla ve oğullarıyla temastan çekiniyorlardı. Her halde î 8 .inci asır ortasına doğru bütün* Yayık havzası Yukarı Yayık (rusça Verkhni Ural) dan «Uyşük» (rusça Guryev) e kadar Rus Kozak kuvvetleriyle doldurulmuş oldu.
Kalmuk istilâsı, doğudan Çinlilerin müdahalesiyle nihayet buldu. Zaten Kalmuklarm kuvvetlenmesi ve «Tibet»e kadar el uzatabilmeleri, Çindeki durumun karışıklığından ileri geliyordu. Çin hükümeti 1644 yılında «Ming» sülâlesinin düşme­siyle neticelenen karışıklıklar ve ihtilâller dolayısıyla uzun zaman batı sınırlarına gereği kadar bakamıyordu, Fakat 18. inci asrın başında im­parator «Kan-şi» (1713-1 722) memleketinde âsâyişi sağladıktan sonra, yeter derecede kuvvetli bir ordu kurabildi. 1714 te Kalmuk hanı Şiven Rabtan Çine taarruzda bulunmuştu. Bu vak’a, imparator «Kan-si»nin Kalmuklara karşı ciddî tedbirler almasına sebep oldu. Tehlikeyi gören ¹⁶⁵
Kalmuklar Cungaryadan ve Yulduz-»Köl yaylalarından «İle» havza­larına, «İle» Kalmukları da bu ırmağın ayaklarına indiler. 1 723 yılın­daki «aktaban şuburundu» vak aları Kalmuklarm yalnız taarruzundan doğmamış, aynı zamanda onların Çin tehlikesi önüne geçmeleri yü­zünden meydana gelmişti. Bundan sonra Çinliler muntazaman Kaîmuk işlerine karıştılar. Şiven Rabtan’ın halefi olan Galdan Çirin Çinlilerle harbedip 1 739 andlaşmasıyla memleketinin yarısını kaybetti. Kalmuk baş karargâhı ozaman daha İle, Tekes ve Kigen nehirlerinde idi. Yay­lalarından kaçan Kazakların büyük bir bölümü bu aralık Kalmuk tâ­biiyetini kabul ederek geri dönmüşlerdi. Bunların yardımlarıyla Kal­muk tahtını ele geçiren «Amursana» 1 754 te Çinlilere itaat etti. Kal- muklara tâbi olan bütün eller artık Çin tâbiı oldu. Batı Kalmuklannm reisi Ayüke Han daha önce Cinle münasebet tesis etmişti ve 1714te Edil Kalmuklarma Çin elçisi gelmiş, Ayüke de bu elçiye Çine dostluk ve Ruslara düşmanlıktan bahsetmişti. Amursana Çin hâkimiyetine da­yanamayıp isyan etti; çin memurlarını kesti. Fakat sonra yenilip «Orta yüz» Kazaklarına kaçtı. 1 75 7 de tekrar hükümeti ele almak teşebbü­sünde bulunmuştu. Kazak hanı Abılay’m ^İ1,G) kendisini tutuj^ ÇinlileTe vereceğini öğrenerek Sibirya Ruslarma sığındı. İkinci yıl çin imparatoru 3i-ban-!un, kendi generallerinden «Çjaokhoy» ve «Fu-de» idaresinde Kalmuk isyanlarını bastırmak için çok büyük bir ordu gönderdi. Bun­lar da, Türkistanda emsali görülmiyen bir vahşetle, bütün Kalmukları mdiirdüîer. Burada bir milyondan fazla Kalmuk kesildi.
Yayık-Edil-Kuban taraflarındaki Kalmuklarm başına •• aydı fe­lâket geldi. Ayüke’nin halefi olan Seren Donduq bİT taraftan Çmlilero, diğer taraftan Osmanlılara tâbiiyet arzediyordu. Diğer bir kısmı İrana, Nadir Şaha sığınmışlardı. Ruslar tarafından tâyin edilen Donduq Da- şı’nm oğlu Ubaşı zamanında Ruslar Kaîmuk işlerine bizzat karışıp «khan

100. 
     argusı» (divanı) yerine yalandan «halk cargusı» diye kendi tayın et­tikleri adamlardan ibaret bir hükümet kurdular. Ubaşı buna tahammül etmeyip, 1771 yılında Edil ırmağını geçerek Uraldan ve Kazak bozkı­rından Balkaşa ve oradan Cungaryaya dönecek oldu. Edilin batısında ancak 5 00 ev kaldı. Geri kalan bütün Kalmuklar 33.000 çadır ( 169.000 kişi) oldukları halde tamamen CungaTyaya kaçtılar. Yolda bunları Ka­zaklar ve kısmen Başkurtlar yağma ettiler. Bunlar Ediiden Çin sınırına
     

i»») Abılay (^Ebülkhayır) bin Uvalı (=Veli), bin Cihangir, bin Eşim. Ta- vârîkh-i Khamse-i Şarkî, s. 247; bk. yine aşağıda haşiye N. 225. Kiçi Yüz hanı Ebül- khayır bn. Açe gibi bu Abılay bn Uvalı’nın ismi de «ebülkhayır» kelimesinden geli­yorsa da, bunlardan İkincisi ancak «Abılay» şeklinde söylenmiştir.
kadar olan mesafeyi sekiz ayda geçtiler. Malları yağma edildi. Çin sını­rına 169.000 kişiden ancak 70.000 kadarı sağlıkla gelip, yüz bini yolda öldürüldü, açlıktan kırıldı, esir edilerek satıldı. Çin sınırına varabilen­lerini Çin hükümeti eyi karşıladı. Doğu Türkistanda Kara-Şehirde, Uluğ Yuduz ve Kiçik Yulduz yaylalarında, kısmen de Tarbagatayda yerleş­tirdi. Bugün Yulduz ve "Tekeste yaşayıp 19 İ 6 isyanında Doğu Türkis- tana kaçan Kırgızları yağma eden ve kesen Kalmuklar, yine onlardır.
Kalmuk hareketleri, Türkistan ve Moğolistan tarihinde evvelce misli görülmiyen mânâsız bir hareketti. Bu kadar Kazak, Mangıt-Nogay ve Başkurt kanı döktüler. Kendileri de bu kadar kırıldılar. Profesör Pozdneev, Kalmuk hareketleri doğudan yapılan mühim bir baskı neti­cesi değildir ^1!i7a), diyorsa da bu fikir doğru değildir. 16.ncı asrın başında 'Cinde ve Moğolistanda seyahat eden Osmanlı müellifi Ali Ekber Kha- tâî nin açık ifadelerinden, Kalmuk hareketlerinin baş sebebinin doğu-ı daki nüfus kesafeti olduğu anlaşılmaktadır ^lr,7b). Bununla beraber oy­mak halindeki cahil ve güçsüz bir kavmin eski şevketli atalarının büyük fütuhat an’anelerini takip etmek hayali de bunda mühim âmil olmuş­tur. Bunlar Türkistanda kuvvetli bir hükümetin kurulamamasından is­tifade ederek, evvelce Moğol, devletine tâbi olan .bütün, ülkeleri tekrar alacaklarını sandılar. Asrın başka bir asır olduğunu, şartların değişmiş bulunduğunu, I 7. nci asrın Rusyada Birinci Petro çağını hazırlamakta olduğunu, tabiîdir ki, düşünemediler. Yalnız 18. inci asırda bunlar kendilerinin Rus kapanına düştüklerini . öğrenebildiler. Umumiyetle Kalmuk vak’aları Birinci Petronun plânlarının tatbik edildiği zamana
^lu7a) Prof. A. Pozdneev’in muhtelif eserlerinde bu meseleye temas ederek yazdıkları Grum Grjimayla, Zapadnaya Mongoliya i U.riank- hayskmi Kray, II, 1926, s. 631-635 te hülâsa edilmiştir; bu müellif eserinin 631. sahifesinde Kalmuk muhaceretinin sebeplerine dair bütün diğer müellifler tara­fından serd edilen mütalâaların bibliyoğr afisini de vermiştir.
^lu7b) Ali Ekber, Khatâynâme, Aşir Efendi Kütüphanesi, N. 6İ0, varak 123: y.i' oM.
^-JÎ oiip ^İ«Ü .>-«» ^jU. J
Kalmuklarm garbe yürüyüşleri şarktan gelen geniş bir tazyikin neticesi ol­duğuna dair diğer kayıtlar, Kalmuklarm ve garbı Moğolların tarihini bütün me­hazları göstererek hülâsa eden G r u m G r j i m a y 1 o tarafından da s. 635 nakledilmiştir; Moğollar arasında arazi nizaları için yine bk. Yâkinth-Bi- ç u r i n, İstoriçeskoye Obozrenye Oyratov_t 1834, s. 61-63.