A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

«Bu tağlarda kim yatqan -f- Asker balalar yatqan
Yan başına taş batıp -f Düşmanına oq atqan»
nakaratlı basmacı şarkıları Taşkent, Semerkand, Khokand gibi şehirle­rin caddelerinde bile arabacı, amele ve hattâ mekteplilerin ağzında söy­lenir oldu ³²¹).
Elbette bu hareketin zararlı tarafı da olmuştur. Kine Sarı isyanı, Rusların Kapal, Lepsi, Turgay, Irgız gibi istihkâmlar bina edip İle ve Sır Derya havzasına kadar ilerlemesine sebep olduğu gibi, basmacı ha­reketi de daha 1914 yıllarında bile rus seyyahları tarafından efsanevî ve esrarengiz bir ülke olarak tavsif edilmekte olan Şarkî Bukhara, Pa- mir, Fergane dağları, Maça, Kızılkum ve Karakum gibi mmtakalarm Rusların neferlerine kadar malûm olmasına, rus iskân sahalarının Şarkî Bukhara v.e Afgan hudutlarına kadar ilerletilip orada sevkülceyş ve de­miryolu hatlarının inşasının teşriine, Pamir hududunda rus ordusunun
çoğalmasına, sebep öldü. Fakat Ruslar bunları, mücadele olmasaydı bi­le, yine yapacaklardı. Yine bir fırsat çıkıp, tekrar mücadeleye başla­nırsa Ruslar, iskân ettikleri mıntakaları, şüphesiz, tekrar tahliye mecbu­riyetinde kalacaklardır. Ruslar kendi matbuatlarında bu mücadelelerin ahalinin nüfusça zayiatına sebep olduğunu söyleyip, güya Türkistanlılar için yazıklanıyor gibi görünüyorlardı; buna aldananlarımız da vardır. Fakat umumiyetle çete harblerinde askerin az telefat verdiği malûm* dur. Mücadele eden dişli, tırnaklı yerlere, Ruslar, pek de dokunama­dılar, erzakı müsadere edemediler; mukabele göstermeyen yerler ise yavaşça^ azar azar her gün yağma edilip, açlık ve sefalet içinde tedri­cen mahvoldular. Başkurdüstan ordusu cephelerde bu kadar parlak harbler yaptığı halde, 3-4 yıl zarfında ancak dört ilâ beş yüz kadar telefat verdi. Ben zayiatı, bizzat kendi hususî defterime kaydeder ve askerimizden şehit düşenleri ekseriya ata ve anasına l^izzat taziyede bu­lunarak haber verirdim. Halbuki 1921 yılında Başkurdüstan, müc'de- îesizce itaat yoluna girdiği günden sonra, erzak ve emval müsaderesine maruz kalarak, yavaşça, on binlerce ve yüz binlerce nüfusunu kaybetti. Mücadele eden Ferganede harb saflarında birkaç bin zayiat oldu ise müdafaada bulunmıyan Kostanay, Aktübe, Kökçetav, Semi Kazakla­rında, açlık ve hastalıklar yüzünden yavaş yavaş yüz binlerce nüfus te­lef olup gitti. Fakat yavaşça, halk tâbiri ile «kendi eceli ile» olan bu zayiat, birden göze çarpmaz. Basmacılık, Türkistanlıların, meselâ daha 1909 yılında yazdıkları gibi «artık tamamiyle ölmüş, çürümüş» bir mil- İet olmadığını tam olarak göstermiş, Türkistanlılar için en iyi bir mek­tep olmuş ve Türkistan yaşayışında yeni, bir devrin, hayat için bilfiil âhla mücâdele devrinin başlandığını göstermiştir. Şimdi de Türkis­tan, dünya vekayüne hiçbir zaman seyirci olarak kalmıyacaktır ve ken­disine düşen rolü oynıyacaktır. Nihayet basmacılık, Türkistan münev- verlerini, istiklâl için mücadele eden diğer bütün muasır milletlerde ol­duğu gibi, ecnebi memleketlerde siyasî muhacirler zümresi teşkiline de sevketmiştir.
6
Türkistan Adına Hariçteki Faaliyet
Son Rus inkılâbından, bilhassa istiklâl harekâtından önce Türkis­tanlılar, hariçte ciddi bir siyasî hareket gösteremediler. Yalnız umumî harb esnasında 1915-1917 yıllarında Türkiyede ve Avrupada Rusya Müslümanlarını temsil edenler arasında, Türkistan yahut umumen Tür- kili (Ortatürk) nümayendeleri de bulunmuştur. 1916 yılı başlangıcında «Rusyanm mazlum milletleri cemiyeti» (Ligue des Allogenes de Russie) vasıtasiyie Vilsona, Kadı Abdurreşit İbrahim, Ağaoğlu Ahmet, Akçu- raoğlu Yusuf ve Hiiseyinzade Ali beylerin imzalariyle verilen dekleras- yonda (ki fransız «Revue du Monde Musulman». Vol. LV1. p. 146- 147 de neşrolunmuştur), «Biz Rusya müslümanları Tatarlar, Başkurt- ıar, Kırgızlar, Şartlar, Tacikler, Türkmenler, Dağıstan kavimleri, yirmi milyonluk bir kütleyiz» diye başlanarak Türkistan adına da söylenmiş­tir. Deklarasyon kısa ve vazıh cümlelerle yazılmış, sonunda da «aman! bizi mahvolmaktan kurtarınız» -¹-) diye alarm çağırılmıştır. Bu dekla­rasyon mezkûr cemiyete dahil olan «gayri rus» milletlerin şikâyet ve isteklerini muhtevi bir muhtıraya dahildir. Muhtıra, müslümanlardan başka, bir de Gürcü mümessili Misel Tseretelli, Finlerden Baron Durob, Bern’deki Litvanya millî komitesi, Leh, Litonya (Latviya) mümessil­leri, İsviçrede bulunan Ukraynalılar grupu ile, ceman yirmi bir kişi ta­rafından imza edilmiştir.
Bundan başka 1915-1916 yıllarında Türkistan ve diğer Rusya mahkûmu Türk mümessillerinden ibaret bir heyet, iki defa Avrupada bulunup, hükümetler, milletler ve siyasî fırkalar nezdinde bazı teşeb­büslerde bulunmuşlardır. 1913 yılı başında Hüseyinzade Ali bey Azer­baycan, Akçuraoğîu Yusuf Kazan, Çelebizade Mehmet Es’at Kırım, Mukîmeddin Beğcan Türkistan mümessili sıfatiyle hepsi bir heyet ola­rak, Müttefik Devletler nezdinde teşebbüslerde bulunmuşlardır. Heyet I 2 ilkkânunda Budapeşteye geldi. Başvekil Tisza, parlâmento liderle­rinden Andrasi ile görüşüp, almanca yazılan bir muhtıra takdim etmiş­ler ve müsteşrik Mesaros’un muavenetiyle «Külûgy Handûgy» mecmu­asında, Rus mahkûmu Türklerin dileklerini beyanla, bir makale ve Rus idaresi altındaki yerlerde teşekkül edecek müstakbel türk hükümetleri­nin taksimatını gösterir bir harita neşretmişlerdir. Eski Macar haneda­nından Sermen Miklos, heyetin şerefine iki ziyafet vermiş, ikinci zi­yafette heyeti Macaristanm devlet erleri, zadegânları ve mebusları ile tanıştırmıştır. \
Müteakiben Akçuraoğîu, Macar Millî Akademisi salonunda «Rus­ya Müslüman Türk Tatarlarının bugünkü vaziyeti ve dilekleri» mevzu­unda konferans vermiştir. Sonra bu heyet, Viyanaya giderek Avustur­ya başvekili Stork* hariciye vekili Forgach, Berline giderek hariciye na­zırı Pagu ve muavini Zemmermann’larla, sonra sonkânunda Bulgaris- tana gelerek başvekil Radoslavov, Meclis âzaları, Profesör Şismanov