A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

.
ı

Ruslar, Türkistanlılara ziraat medeniyetinde örnek olmak fikriyle. Mirza çölünde ve Murgabda geniş çiftlikler vücude getirmişlerdi. Her iki­sinde de iflâs ettiler. Mirza Çölü hakkında B a r t h o 1 d, burada ta­lihte ekincilik olmadığını söyliyerek daha başlangıçta bedbin bulundu. O, ekincilikte Türkistanlıların tecrübelerine bakmak, meselâ Khorez- min karşı tarafında evvelce Gâvkhore adında arklar bulunup, şimdi kurumuş olan geniş sahaların ihyasına ehemmiyet vermek lüzumunu söylüyordu. Rus ziraat mühendisleri bu sözlere kulak asmadılar. Çünkü kendi bilgilerinin, her halde «Sart»Iarınkinden ve memleketi «Şart» kaynaklarından öğrenen müverrihlerinkinden daha yüksek olduğu ka­naatinde idiler. Bu kanaat üzerine milyonlar sarfedildi. Buralarda yal­nız Ruslar yerleştirildi. Hattâ Ruslar, Sır Derya ile Zerefşan (Cızak) arasını bitişik bir bahçe haline döndüreceklerini düşünüyorlardı. Fa­kat sulanan yerlerin cenup bölümleri, birkaç yıl sonra yavaş yavaş ço­raklığa döndü. Sarfolunan emeklerin çoğu heder oldu. 1922 eylülünde
arıkların aşağı tarafından geçtiğimde, evvelce ekilmiş olan akkavak ağaçlarının kurumuş olduğunu bize gösteren yerli bir Kazak, bu mü­nasebetle kendi duygularını, sevincini gösteriyordu. Mirza Çölünde ekim sahasının genişletilmesine Ruslar bugün de ehemmiyet veriyorlar­sa da, eski hayaller şimdi kalmamıştır. Sulanan sahanın köprüye ya­kın şimal bölümleri yaşamaktadır ki, buralarını (Bukhara ve Khıyva arıklarını) Grandük ^Nikola Konstantinoviç yaptırmıştı. Bu zat, bütün sulama işlerinde Avrupa usulünü ve mühendislerini bir tarafa bırakıp, yalnız yerli Türkistan usulü ve ustalarının yardımıyla yapardı. Mur- gab’daki Rus «imparator malikânesi» de, sözde yerlilere numune ola­caktı. Orası tam mânasıyla asrî usulde fen kaidelerine göre yapılmıştı. Burada büyük bir «su mahzeni» inşa edilmişti; ve bütün Türkistana numune olacaktı. Fakat malikânedeki .tedbirlerin muvaffakıyetsiz kal­masının yerli ahalinin sulama kültüründeki tecrübelerinin ihmal edilme­sinden ileri geldiği anlaşılmıştır: su mahzeninin dibine çamur çökme­mesini ve İska, işinin bataklıklar ve sıtma yuvaları vücude getirmemesini temin ıçm lâzım gelen tedbirler alınmamış; bununla beraber, bendin binası için kullanılan tuğlalar da, eskiden-kullanılan ve asırlarca daya­nan tuğlalara nisbeten çok gevşek çıkmıştır^{228 229}). Ruslar. daha 1883 yı­lında general Çernâyev’in emriyle Aşağı Sır Deryada Yeni Derya’yı ihya etmek işine başlamışlardı. Fakat bu tedbir de, Akmesçidin karşı­sında 30.000 desatina kadar, evvelce ziraate kullanılan yerlerin tama- mıyle su altında kalmasıyla tamamlandı; ve burada, ziraatin inkişafına değil,, inhitatına sebep oldu . Grandük Nikola Konstantinoviç te, 1890 yılında Khorezmde Khanbend ve Ta şb öğüt bendi erini açıp, San Kamış hufresini ihya etmek istedi. Âdi vesaitle yapılması hiç kabil ol- mıyan bu işe teşebbüs, elbette bilenler için gülünç ve köylüler için bir belâ idi; mevcut arık sistemlerini bozmaktan başka bir neticesi olma­dı ²³⁰).
Hulasa Ruslar, memleketin sulama işlerinin inkişafı yolunda hiç hır ciddi tedbir alamadılar. Buna, lâzım gelen tahsisatı ayıramamaları da manı oluyordu; Sır Derya havzasında kendi muhaceret ve iskân maksatları için yapılması icabeden yeni İska sahaları için istenilen bes on milyonluk bir paraya ait bütçe, hükümetle Devlet Dumas. arasında senelerce sürüklenirken harp çıktı ve geri kaldı.