A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

^3o) Bk. Zeki V e 1 i d i, İbn Fadlân, s. 253.
^3b) Bk. Zapiski Vostoçnago Otdelenya RAO, XX, 266- ı- l , ,
' ‘ ^,/Ut' ^{' ** ^
37}> Şair Nizamî Gencevî de İskendere Kafkasyamn Abhaz kıralı Duval ta­rafından Rus tehlikesi hakkında verilen malûmat şeklinde kendi zamanındı endi- şelerın, izhar etmiştir; ona göre cemili Kafkasya ve Azerbaycan ülkelerini yağma eden bu Ruslar bir gün tekmil Horasan, elde etmek fikrini taşımaktadırlar (bk
£‘t™™: SÛ^{1311 t3bl 1316>} " ⁴²°'²¹' ^{EVİİya Çdebİ de} ^ahatname'sindc VIZ. 535 Rus tehlikesine işaret ederek şu satırları yazmıştır: «Bu Icüffar öyle bir
' ^k\^{S9er Tatarm} pulundan kurtulup refah, hâl ile devletine /üçümle
Te Zr'-Tr T^r7 ^{bU meUİne}’ ^ ^{deVUt mukabele} demeyip cümle Kazağa ve Lehe rsUla.edrp Tuna yaUlarma çıkacak olursa bir dürtü Devleti Âl-i Osmana rahat vermeyip maazallah belki Kırıma dahi istilâ eder.

sayısını geçti;

Kırgız-Kazaklar %

36, Ruslar '/t

39 oldu. Yedisu vi­

lâyetinde

38) F r. 1922, s. 138.

Machatschek, Landskunde von Russisch Turkestan,

çıkan kargaşalıkların ancak rus köylüsünün göçettirilmesiyle halledi­leceğine kanaat hâsıl etmişlerdi. Bununla beraber on dokuzuncu asrın sonuna (1891 yıllarına) kadar olan göçler ehemmiyetsiz idi. Hattâ bir aralık çar hükümeti. İç Rusyadaki rus alpağutlarını zarara sok­mamak emeliyle. Başkurdüstana ve Kazakistana olan göçü durdur­muştu bile. Başkurdüstandan sabık Orenburg vilâyetiyle Kazakistanın şimali bölümlerinin, meselâ Akmola vilâyetinin rus göçmenleriyle bil­fiil iskânı, 1891 yılından sonra olmuştur. Akmola vilâyetinde 1866 da i 50, 1879 da 3.170 rus ailesi vardı. Sonra 1890 yılına kadar her yıl. binden üc bine kadar Rus geliyordu. 1890 yılında ise, bir defada i 3.8 7*9 aile, 1895 te 22.000, 1896 da 36.000 Rus ailesi göçmen ola- mk geldi. O yıl, hepsi 99.000 nüfustan ibaret olan Ruslar, 1897 de ’n 3.000 kişiye, 1898 de 122.000 kişiye, 1899 da 134.000 kişiye, 1900 da 160.000 kişiye erişip; nihayet 1917 yılında bu Akmola vilâ­yetindeki Rusların sayısı, yerli Kırgız-Kazakların (442.000 kadar)


La ) 1 ^ a ^^{4 4} / *■' ’
noe ,847-1867 yılları arasında Ruslar ancak 14 köyden ibaret olup, 15.000 nüfustular. 1882 yılına'kadar bu say. ancak 30.000 e çı­kabildi. 1890 yılından sonra Rus hükümeti muntazam Bir surette gö­çtürme siyasetini takibe başladıktan sonra, Rusların sayısı birdenbire yükseldi. 1895 yılında 95.000, 1910 yılında 188.000 olup, 1920 de ise 268.000 e çıktı. Türkistanın diğer vilâyetlerinde de bu usul üzere Ruslar yerleştiler. Sâbık Türkistan Umumî Valiliğine tâbi, vilâyetlerde 1897 yılında, Yahudiler sayılmamak üzere, Ruslar ve Avrupalılar 233.000 (% 4,3) idi. 1911 de 456.000 e ( 7) çıktı ³⁸). Şimdi ise caba fazladır. Rus göçmenleri evvelce «Rus Kozakları» sınıfından ibaret olup, bilhassa sınırlarda, Başkurdüstaıda Kazakistan arasında Yayık İrmağı kıyısında; Cenubî Türkistanın istilâsından sonra da Ye­disu vilâyetinin, Altaydan Işık Göle kadar uzanan Çin sınırı noktala- -,nda vani, askerî sevkülceyş noktalarında yerleşiyorlardı. Askerî ol- m.yan göçmenler ise.^ncak ülkenin İktisadî bayatında mühim olan en münbit ve en merkez yerlerinde, Kazakistanın İşim, Tura ve Irtış ır­makları havzalarında, Kökçe Tav ve Burabay denen çok münbit böl­gelerde- ile, Cu ve Talaş havzalarında; Türkmenistanın cenubunda Fran sınırındaki dağlar arasında bulunan küçük ırmaklar üzerinde yer­leşiyorlardı. Sır Derya ırmağının da demiryolu geçen yerlerinin cenu­bunda Mirza Çöl (rusça; Galodnaya Step) denilen bozkırlarda yen.

y
⁴¹) Bk. B a r t h o 1 d, Istoriya oroşenya Turkestana, Petersburg, 1914, s 50; yine onun Utoriya Kulturnoy Jizni Turkestane, s. 154. ’
apılan arıklar üzerinde yerleştirilen Ruslardan başka, rus kolonistleri evvelce yerli ahaliyle bilhassa Kazak, K.rgız v_e Türkmenlerle dolu olan yerlerde ıskan edildiler. Rus baskısına mâruz kalan bu Kazaklar İse, ekincilik hayatına geçmekte idiler; yazın yaylaya çıkmakla bera­ber, kışın kerpiçten yapılmış evlerde (kışlak = qWlarda) ' oturu- yorfardı. Ihnumiyetle Ruslar, kengeri bir yeri imar edip yerleşme­diler. Mesela Aşağı Sır Deryada Kazak ve Karakalpak çiftçilerinin tar­lalarını, Çimkent, Evliya Âta, Pişpek' tümenlerinde evvelce «Yatak» Kazaklarla ³⁹) meskûn ve onların eliyle işlenen mamur sahaları gasbe- derek yerleştiler. Temür zamanındaki Aşbara yerine Çaldav.r, eski Araplarca da malûm olan ve Khokand zamanında imar edilen Merki yerme 1885 yılında «Rus Merki’si» yapıldı. Evliya Ata tümenindeki «pasıulka»ların «) biri olan Ozilovo, eski Türk hakanlarının karargâh­larından birisinin yerindedir. Rusların sulama hususundaki yegane cid­di tedbirleri, Mırza^ Çölde, Taşkentte sürgünde bulunan grandük Ni- bola Konstantinoviç in kazdırdığı arıklar oldu. Bu grandük, 1883-1885 te Çırçık’tan İskender Arığını çıkardı. 4.140 desatine yer su’hyan bu arık üzerinde Troytski adındaki rus kasabası yapıldı. 1891 yılında, İç Rus- ya^a hüküm süren açlık neticesinde, göç daha çoğaldı ve bu'göçmen­lerden Çıışık ve Ahengeran havzalarında bazı rus köyleri vücude geti­rildi. O cümleden eski Benâkit (Şahrukhiyye) yanında yapılan Sinarski pasıulkasıdır. Semerkandın şimalinde Sultan Sancarın Karakhıtaylarla savaşında tanınmış olan Katvanda, Rostofsov pasiulkası yapıldı. Bun­ların hepsi, evvelce asırlardanberi imar edilip gelen yerlerdir. Türk- menistanda eski Merv harabeleri yanında vaktiyle Selçukluların yaptığı Sultanbend anğı i)e sulanan yerlerde, 6 ağustos 1887 fermanı ile çar adına «malikâne-i şahane» tesisine başlandı. Burası, Barthold’ün tâyi- nıpe göre evvelce Abbaslılardan Me’mun Halifenin malikânesi idi^{215 216 217}). Türkmenistanda rus göçmenleri yerleştirmek, Rus İstilâsından dört yıl sonra (1889 da) başlanıp, Türkmenlerin en eski medenî kasabaları olan Durun (şimdiki ismiyle. Bahardin) yanında, «Mikhailovski» deni­len paşiulka kuruldı^. Bunlar 1909 yılına kadar 29 pasiulka oldu. Bun­lardan Tıcanda, Sırakhs’ın cenupdoğuşundaki «Kristovi» pasiulkası,