A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Ölümünden sonra, yanındaki ünlü Kazak halk şairi Argun Canaq Akın, onun için şöyle demiştir:
Çubarırn, argınagım, ker maralım -f- Öz zanımca polkandik candıralım i r künden baş buîgan min san qulga -f- Balası Sultakemniıî Er Barağını -f-
Yani: -yÇubar (at)ım,. asıl argamak (at)un, keri renkteki maralım. Kendi usulümüze göre bir «p'olkovnik» ve «generaldim. Daha çocukluğundanberi biıı- j^.- ve sanlar (yani yüzbinlerle sayılan) tebaayı idare etmiş Sultakem (Sultanay Ekeni un oğlu olan benim Er Barağım-*
Yanındaki Türk Kazak halk müverrihlerinden Dulat Şecere adlı birisi maruf olmuştur. İlerde Kine Sarı vak’asında zikredilecek olan Rüs- -em Töre de, zamanının tanınmış simalarından biridir. Fevkalâde cen- o-âver olduğundan «kan içer Rüstem» demişlerdir.
Veli oğlu Çingiz ve Bükey Han oğullarından Tursun (Camantay) Abılav ın diğer oğullarından çok korktuklarından (bilhassa ilerde bah­sedeceğimiz Kine Sarı isyanı zamanında) Ruslara yakın bulunmuşlar; Rus şehirlerine, memur ve aristokrasisine ihtiîât edip, Batı Sibirya vali- Eğinde itibaT ve nüfuz kazanmışlardır.
Ruslar, 12 iikteşrin 1868 kanunu ile, Batı Kazakistanda «ak sü- _vekv> yani asilzadeleri (Çingiz torunlarını) idare işlerinden el çektirip, Doğu Kazakistanda «ağa sultanlık» müesşeseşini ilga ederek, .güya «bü­tün halkın seçime iştirak ^ettiği demokratik halk hâkimiyeti» adına «biy» ]~r tâyin etmek usulüne geçtiler. Bu «biy»ler «kara» (yahut «kara sü~ vek») yani «plebe» tesmiye edilmekle beraber, yine aşiret reisleri idi— ler. Fark, bunların Çingiz torunlarından olmamaları idi.
Doğuda «ağa sultanlık» kaldırıldıktan sonra da Ruslar, Kazak suî— ,_{an ve} beğlerinden bazılarını «üyeznuy naçalniki» yani tümen kayma- kamları nezdinde ..müşavir (sovetink) ve muavin adıyla bulunduruyor- lardı. Evvelce Karkaraîfda ağa sultan olan Kunanbay Mirza bu se-
ı :■■) Akhund Q u r b a n a 1 i_r Tavârikh-i Khamse-i Şarqî_}. s. 377.
fer Aya Göz «üyez naçalniği»ne muavin tâyin edilmişti, ki Kazak­lardan çıkan büyük şair Abay’ın babasıdır. 1883 te bu muavinlik lağ­vedilip, hâlis rus idare usulüne geçtiler. Nihayet 22 haziran 1886 ka­nunu ile idarede kabile tertibatı tamamen ortadan kaldırılıp, ülke, yal­nız coğrafî esasta «volos»lara ²⁰⁶) bölündü ve volos reislerine de rusça «volosnoy» (yahut türk telâffuzuna göre «bolıs») denilir oldu.
Rusların millî Kazak idaresinden halis rus idare usulüne geçme­lerindeki bu tedricî usul, ozaman ahaliye çok fena tesir etmiş; Rusların hiçbir söze, andlaşmaya falan riayet eder adamlardan olmadığı, tabiat­larının hainliği halk şairleri ağzında söylenmiştir. Karkaramda son ağa sultan olan Caîkunbay Töre, «bize, sultanlık babamız Abılaydan gel­miştir, Rusun verdiği artık Rusun oldu» demiştir.
Aya Gözde rus valisi Niukhalov, ahaliyi toplayıp ağa sultanlığın lağvını ilân ederken, «siz, bugüne kadar sultanların elinde esirdiniz; şimdi tamamile hür oldunuz» dediğinde, Kaldıbay Batır ona: «Orustar sender neme aytıp tursındar, özderin aqça alayın dep qılgan qılıqta- rın» yani «Siz Ruslar ne yalancı herifsiniz! Maksadınız, ahaliyi yağma etmektir» demiştir. Bu münasebetle general Mokşeyev’in «Türkistan Seyahatnamesi»nde 1847 yılı Sır Derya seferi sırasında, Rus ordusun­da bulunan bir Başkurt küçük zabitinin ağzından naklettiği cümleleri hatırlatmak münasip olur. Bu zabit, Rusların, Başkurdüstanda olduğu gibi, Kazakistan ve Khıyvada da tatbik edecekleri siyaset hakkında: «Ne için çar Khıyvayı işgal edip hanı yakalamıyor? İsterse bunu yapa­bilir. Nedir bu han? Bu hiçtir. Çar onu yakalayıp Napolyon Bonapartın oturduğu adaya göndermek iktidarına maliktir. Khıyva meselesini şöyle çabucak halletse olmaz mıydı? Hayır olmaz. Çünkü Rus hilekâr ve mek- kardır. O, bizim Başkrut ve Kazak gibi değildir. O, her işini gizli ve ya­vaş yapar. Kazaklar da bozkırda kendi başlarına geziniyorlardı. Hiç kim­seyi hükümdar tanımıyorlardı. Rus ona kırmızı kaftan verdi. Kazak da buna çok memnun oldu. Kaftanı verdikten sonra, Rus, onu kendi iste- fe'He göre sevketmege başladı. Rus onu, şimdi yalnız arabanın yanından yedek getiriyor. Fakat biraz sonra arabanın kendisine koşacaktır. Sonra, da kamçılamağa başlıyacaktır. Biz Başkurtlara da böyle yaptı. Simdi ta­mam esir olduk. Khıyvayı da öyle yapmak istiyor» demiştir. Rusların eskiden âdeti şöyle olmuştur: Bir memur, polis müdürü falan gelir, köy­lülerin ruhuna uygun bir kâğıt okur ve pnu imza ettirirdi. Halbuki kâ-
_5ltta bambaşka bir şey, yani köylülerin aleyhine yazılmış bır_şey bulu- urdu Bunu çok denemiş olan ahali, hükümetin teklif ettiği kagı_;t "dan çekinirdi. Hatta kağıtta yazılanlar! kendi güvendikler. Emsine «kutsalar dahi çekinirlerdi. Bu, yalnız hükümetle olan muamelede e- t bütün Ruslarla, Rus tüccarları, alpağutları (yani boyarları) ve baş­kalarıyla olan muamele evrakında, andlaşma, toprak ve mülk kadastro kâğıtlarında da böyle olurdu. Rusların bu tabiatını, Kazaklar son za manada öğrenebildiler ve «Rustan dostun olursa belinde baltan olsum,
^diyC Ağaluhanlığın kaldırılmasından sonra, bir taraftan 21 ılkteşrın ,868 tarihiyle «sahra vilâyetleri idaresine ait kanunlar» neşredilip şi­malî Kazakistan, merkezî Omsk şehri olmak üzere, 4 sahra vilayetine