A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

Kristallaming yon shakllari. 
Bizga ma’lumki, kristallaming 
sodda simvoilar bilan belgilanadigan yonlari juda ham tep-tekis 
yuzalar emas. Ulami qaytan nurda kuzatar ekanmiz (ayniqsa katta 
qilib) unda juda ko‘p notekisliklar: o‘nqir-cho‘nqirlar, vitsinallar, 
chiziqchalar, erish shakllari v.k. borligini ko‘ramiz. Ular kristallar
52

---

o ‘sish tezligining bir tekis emasligi yoki qoldiq eritmadagi 
komponentlarning konsentratsiyasi o‘zgarishi natijasida qisman 
erishi, haroratning o‘zgarib turishi, ba’zan kristallardagi mexanik 
buzilish va boshqa sabablarga ko‘ra yuzaga kelsa kerak.
Ko‘pgina minerallar kristallar yonlarining chiziqchalar bilan 
qoplanganligi keng tarqalgan hodisa boMib, bu hodisa muhim 
diagnostik belgi hisoblanadi. Bu chiziqlar bir xil minerallarda 
kristallaming bo‘yiga qarab, masalan, turmalinda, epidotda boshqa 
birlarida esa ko‘ndalangiga, masalan, kvarsning prizmatik yonlarida 
yo‘nalgan boMadi. Piritning kubik kristallari uchun bir yonida 
chiziqchalarning boshqa yonlaridagi chiziqchalarga nisbatan tik 
yo‘nalgan boMishi juda ham xarakterlidir.
Kristall yonlarida chiziqchalar har xil yoM bilan: 1) 
kombinatsion, ya’ni ingichka vitsinal yonlarining ko‘p marta 
qaytarilishi 
bilan 
bogMiq 
ravishda 
(olmos, 
turmalin); 
2) 
qo‘shaloqlanib o‘sish - kristallaming polisintetik qo‘shilishi 
natijasida (sfalerit, ba’zan plagioklazlar va boshqa minerallar) kelib 
chiqishi mumkin.
Minerallaming shaffofligi
Moddalarning o‘zidan nur oMkazish xususiyati ulaming 
shaffofligi deb ataladi. Absolyut shaffof boMmagan (emas) jismlar 
boMmasa ham biroq ko‘pgina minerallar, ayniqsa metallar (yupqa 
parda boMgan holda ham) ko‘rinma nurlami shunchalik kam 
miqdorda oMkazadiki, amalda butunlay shaffof emasdek ko‘rinadi. 
Xuddi shunga o‘xshab tabiatda absolyut shaffof, ya’ni o‘ziga 
tushayotgan numi tamomila o‘tkazuvchi moddadan iborat muhit 
ham yo'q. Eng shaffof muhitning biri - toza suv - qalin qatlam 
boMganida ochiq havo rangga kiradi va buning ko'zga ko‘rinadigan 
yorugMik spektrining qizil nurlarini ancha ko‘p yutishidan dalolat 
beradi.
Jism yuzasiga tushayotgan yorugMik (nur) oqimining qisman 
chetga ketishi, ya’ni qaytishi, boshqa qismining esa shu muhitning 
ichiga yutilishi fizikada ma’lum. Numing qaytish hodisasini 
hozircha e’tibordan chetda qoldirib (minerallaming yaltirashi 
haqidagi bobda ko‘rib o‘tamiz), bu yerda shu muhit ichiga kirgan 
nur haqida to‘xtab o‘tamiz.
53

---

M a’lumki, muayyan muhitning orasiga o‘tgan yorug‘lik (nur) 
o ‘z tezligini kamaytiradi, sinadi va ichkarilab borgan sari 
energiyaning 
boshqa 
turlariga 
aylanishga 
(asosan, 
issiqlik 
energiyasiga) sarflanadi, shunga ko‘ra yorugMikning miqdori 
kamaya boradi, ya’ni yorug‘likning yutilishi (absorbsiya) sodir 
b o ia d i.
Shunday qilib, muhitdan chiqib kelayotgan yorugMikning 
kuchi aw algi tushgan yorug‘lik kuchidan ancha kam bo'ladi. 
Boshqacha qilib aytganda I:I0=a nisbati doimo to‘g‘ri kasr bilan 
ifodalanadi. a - miqdori shu muhitning qalinligi birga 
(1
sm) teng 
b o ig a n paytdagi shaffofligi koeffitsienti deb aytiladi. Bu moddaning 
kimyoviy tabiati bilan yorug‘likning to‘lqin uzunligiga bog'liq 
(yorug‘likning kuchiga) yashil bo‘ladi. Biroq minerallarning yashil 
rang kimyoviy birikmalar tarkibida xromning doimo ko‘p boclishi 
bilan bog‘liq deb aytish mumkin emas. Masalan, yashil berillar -
zumradlarning ajoyib xush rang — yashil bo‘lishi ular tarkibidagi 
deyarli juda oz miqdorda 
AI2O3 
o‘mida izomorf aralashma bo‘lib 
kelgan СГ
2
О
3
bilan bog‘lik ekanligi aniqlangan. Binobarin, 
minerallarning 
rangi 
hodisasi 
birinchi 
qarashdayoq 
bizga 
tuyulganidek uncha oddiy masala emas.
Alloxromatizjm.1
Bir minerallarning bir necha rang va tuslarga 
bo'yalgan bo‘lishini ko‘rsatuvchi misollar juda ko‘p. Masalan, 
odatda rangsiz, ko‘pincha butunlay shaffof kristallar bo'lib 
topiladigan kvars (tog‘ xrustali) ko'rkam gunafsha rangli (ametist), 
pushti, sarg‘ish-qo‘ng‘ir (temir oksidlari bo‘lgani uchun), til la rang 
(sitrin), kul rang yoki tutun rang (rauxtopaz), to‘q qora (morion), 
nihoyat sutdek - oq ham boMishi mumkin. Xuddi shunga o‘xshash 
tosh tuz - oq, kul rang, qo‘ng‘ir, pushti va ba’zan ko‘k rangli 
bo‘lishi mumkin.
Ko‘pincha minerallarning Shunday xilma-xil rangi tarkibida 
mayin zarrachalar bo‘lib tarqalgan mexanik aralashmalar biror 
rangga bo'yalgan xromoforlar (rang beruvchilar) bilan bog‘liq. Bu 
rang beruvchi moddalar ham anorganik, ham organik moddalardan 
iborat boMishi mumkin. Ular ko‘pincha juda oz miqdorda boMganda 
ham rangsiz minerallarni to‘q rangga bo‘yash uchun kifoya qiladi.