A. Y. Pentin Xalqaro tadqiqotlarda o‘quvchilarning tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonligini baholash Tabiiy yo‘nalishdagi fan

 [Izoh: javob yetarlicha aniq emas.]
Mazkur savol o‘quvchilarning ma’lumotlar va dalillarni ilmiy talqin qilish 
kompetensiyasini baholashga qaratilgan.
2.25.
KATALITIK KONVERTER
Kirayotgan gazlar
Azot N
2
Azot N
2
Uglerod dioksidi CO
2
Uglerod dioksidi CO
2
Suv (bug‘) H
2
O
Suv (bug‘) H
2
O
Uglerod monoksidi CO
Uglerod monoksidi CO (10 %)
Azot oksidlari
NO, NO
2
Uglerod dioksidi CO
2
(90 %)
Azot oksidlari NO, NO
2
(10 %)
Azot N
2
(90 %)
Chiqayotgan gazlar

---

– 106 –
2-savol
Gazlar katalitik konverter ichida o‘zgarishlarga 
uchraydi. “Atomlar” va “molekulalar” atamalarini 
ishlatib, nima sodir bo‘layotganini tushuntiring.
______________________________________________________
_________________________________________________________
___________________________________________________________
Baholash mezoni
Asosiy fikr atomlarning qayta taqsimlanishi va boshqa molekulalarni hosil qilishi 
haqida bo‘lib, javobda har ikkala so‘z (atom va molekula) ishlatilgan bo‘lsa, javob to‘liq 
qabul qilinadi (2 ball):
► 
molekulalar parchalanadi va atomlar har xil molekulalarni hosil qilishi uchun qay-
tadan birikadi; 
► 
atomlar har xil molekulalarni hosil qilish uchun qayta taqsimlanadi.
Asosiy fikr qayta taqsimlanish haqida bo‘lsa-yu, ammo atomlar va molekular 
atamalaridan foydalanilmagan YOKI atomlar va molekulalarning o‘rtasidagi
farqlarni yetarlicha tushunilmagan bo‘lsa, javob qisman qabul qilinadi (1 ball):
► 
atomlar qayta taqsimlanib, boshqa moddalarni hosil qiladi;
► 
molekulalar boshqa molekulalalarga aylanadi;
► 
atom va molekulalar birikadi hamda ajraladi, bunda zarari kamroq gazlar hosil 
bo‘ladi;
► 
2(NO
2
) = N
2
+ 2O
2
Javob yo‘q yoki boshqa javoblar, shuningdek, matnda keltirilgan ma’lumotlar 
takrorlansa, javob qabul qilinmaydi (0 ball):
► 
karbonat angidrid uglerod monooksidiga aylanadi;
► 
molekulalar kichikroq atomlarga parchalanadi. 
[Izoh: atomlarning qayta taqsimla-
nishi qayd etilmagan.]
Mazkur savol o‘quvchilarning hodisalarni ilmiy jihatdan tushuntirish 
kompetensiyasini baholashga qaratilgan.
3-savol
Katalitik konverterdan chiqadigan gazlarni tahlil qiling. Katalitik 
konverter ustida ish olib borayotgan muhandislar va olimlar zarari 
yanada kamroq bo‘lgan chiqindi gazlarni hosil qilish maqsadida qaysi 
bitta muammoni hal qilishga harakat qilishlari kerak?
_________________________________________________________________
___________________________________________________________________
Baholash mezoni
Atmosferaga chiqarilayotgan zararli chiqindi gazlarni kamaytirishga erishish bi-
lan bog‘liq bo‘lgan javoblar to‘liq qabul qilinadi (1 ball):

---

– 107 –
► 
uglerod monoksidining barchasi karbonat angidridga aylantirilmaydi;
► 
azot oksidlarining azotga aylanishi yetarlicha emas;
► 
karbonat angidridga aylantiriladigan uglerod monoksidi va azotga aylantiriladigan 
azot oksidlarining foiz ko‘rsatkichlarini oshirish;
► 
hosil bo‘lgan karbonat angidrid ushlab qolinishi va atmosferaga chiqarilmasligi kerak.
Agar javob bo‘lmasa yoki boshqa javoblar bo‘lsa,
qabul qilinmaydi (0 ball):
► 
zararli gazlarni zarari kamroq bo‘lgan gazlarga yanada ko‘proq aylantirish;
► 
ular zarari kamroq chiqindi gazlarni olishga harakat qilishlari kerak;
► 
ular zararli chiqindi gazlarni qayta ishlash usulini topishlari kerak;
► 
ular har xil suyuq yoqilg‘ida ishlaydigan transport vositasini yasashlari kerak.