A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Model  tayyorlash.  Ma’lumki, quymakorlik sanoatida biror quyma 
detal olish uchun avval uning modeli tayyorlanadi. Bunday modellami 
turli  yog‘och,  metall,  qotishma yoki  boshqa  materiallardan tayyorlash 
aytilgan  edi.  8.1-rasm,  b  da  vtulkaning  yog‘ochdan  ajraluvchi  ikki 
pallali  qilib  tayyorlangan  modeli  keltirilgan.  Modelning  shakli
136

---

quymaning  shakliga  aynan  o ‘xshash  bo‘ladi,  o ‘lchamlari  esa kattaroq 
qilinadi,  chunki  qolipga  quyilgan  metall  qotishida  m a’lum  darajada 
kirishadi.
8.1-rasm.  Model komplekti.
Quymakorlik  sanoati  qolip  tayyorlash  uchun  foydalaniladigan  va 
eng  ko‘p  ishlatiladigan  ba’zi  qotishmalaming  chiziqli  kirishish 
darajalari 8.1-jadvalda keltirilgan.
Ba’zi qotishmalaming chiziqli  kirishish darajalari
8.1-jadval
Qotishmalar
nomi
Chiziqli 
kirishish 
darajasi, %
Qotishmalar
nomi
Chiziqli kirishish 
darajasi, %
Kulrang cho‘yan
Oq cho‘yan 
Uglerodli po‘lat
Marganesli po‘lat
Titan va uning 
qotishmalari
l,i0-0,3
1.7-2,0 
2,0-2,5
2.8-3,0
Aluminiyli 
qotishmalar 
Magniy 
qotishmalari 
Qalaysiz bronza
Rux qotishmalari
0,9-1, 2
1,0-1,6
2,3-2,5 
0,9-1,2
1,5-2,3
Qalayli bronza
1.4-1,6
Jez
1,3-1,8
137

---

Shuni ta ’kidlash  lozimki,  hajmiy va erkin  kirishish  darajalari  turli 
metall,  qotishma va nometall  materiallar uchun har xil  bo‘lishi  amalda 
tasdiqlangan.  Shuning  uchun  turli  materiallardan  nusxalar tayyorlash- 
da  bu  parametrlami  ham  hisobga  olish  zarur,  aks  holda  tayyorlangan 
quyma detal  (buyum) olcham lari aniq chiqmaydi.
Nusxa  tayyorlashda  uning  qolipdan  oson  chiqishi  lozimligi  ham 
nazarda  tutiladi.  Nusxani  qolipdan  chiqarish  oson  bo‘lishi  uchun 
uning  vertikal  yuzalari  m a’lum  darajada  qiya  qilib  tayyorlanadi.  Bu 
qiyalik  yog‘och  nusxalar  uchun  0°  15  dan  3°  gacha,  metall  nusxalar 
uchun esa 0°20 dan 0°30 gacha bo‘ladi.
Yog‘och  nusxalar  qarag‘ay,  archa,  zarang,  olcha,  j o ‘ka,  qora 
qayin  kabi  qattiq  yog‘och  navlaridan,  metall  nusxalar  esa  turli 
qotishmalardan tayyorlanadi.
Yog‘och  nusxalar  nam  tortmasligi  uchun  ulaming  sirti  nam 
o‘tkazmaydigan  bo‘yoqlar  bilan  bo‘yaladi.  Har  xil  qotishmalardan 
olinadigan  quymalaming  nusxalari  turli  rangga  bo‘} aladi.  Masalan, 
cho‘yan  va  po‘lat  nusxalar  qizil,  rangdor  metall  nusxalar  esa  sariq 
rangga bo‘yaladi.
Kesib  ishlanishi  lozim  bo‘lgan  quymalaming  sirtiga  qora  dog‘lar 
(belgilar)  qilinadi.  Quymada  bo‘shliqlar  hosil  qilish  lozim  bo‘Isa, 
sterjenlardan  foydalaniladi.  Sterjenni  qolipga  o ‘matish  uchun  esa 
qolipda  tayanch  yuzalar  hosil  qilinadi.  Qolipda  tayanch  yuzalar  hosil 
qilish  uchun  nusxada  bo‘rtiqchalar qoldiriladi.  Bunday tayanchlaming 
sirti qora rangga bo‘yaladi.